नेपाल- भारत सम्बन्धको पृष्ठभूमिमा पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराई भारत भ्रमणमा जाँदै

काठमाडौँ । पूर्वप्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई आज भारत प्रस्थान गर्दैछन्। भारतका बौद्धिक, कूटनीतिक तथा शैक्षिक क्षेत्रका प्रतिनिधिसँग भेटघाट र संवाद गर्ने उद्देश्यसहित हुन लागेको यो भ्रमणलाई भारत–नेपाल सम्बन्धको वर्तमान सन्दर्भमा अर्थपूर्ण रूपमा हेरिएको छ।

भट्टराईका स्वकीय सचिव रेखी गुरुङद्वारा जारी प्रेस नोटअनुसार, उनले आईआईटी बम्बैमा आयोजना हुने टेक फेस्ट तथा नयाँदिल्लीस्थित इन्डिया इन्टरनेसनल सेन्टर (IIC) मा हुने कार्यक्रममा सम्बोधन गर्ने कार्यक्रम रहेको छ। उनी पुस ९ गते नेपाल फर्किने कार्यतालिका छ।

आन्दोलनपछिको पहिलो औपचारिक भारत भ्रमण

जेन्जी आन्दोलनपछि प्रगतिशील लोकतान्त्रिक पार्टी गठन गरेर सक्रिय राजनीतिमा आएका भट्टराईको यो आन्दोलनपछिको पहिलो औपचारिक भारत भ्रमण हो। त्यसैले यस भ्रमणलाई सामान्य शैक्षिक भ्रमणभन्दा फरक अर्थमा हेरिएको छ।

राजनीतिक विश्लेषकहरूका अनुसार, भारतसँग नेपालको सम्बन्ध नयाँ चरणमा प्रवेश गरिरहेको बेला भट्टराईको भ्रमणले नेपालको प्रगतिशील, लोकतान्त्रिक र विकासमुखी राजनीतिक धाराको सन्देश भारतसम्म पु¥याउने प्रयासका रूपमा बुझ्न सकिन्छ।

भारत–नेपाल सम्बन्ध: ऐतिहासिक र समसामयिक सन्दर्भ

भारत र नेपालबीच ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र कूटनीतिक सम्बन्ध रहँदै आएको छ। खुला सीमा, पारिवारिक सम्बन्ध र साझा सांस्कृतिक विरासतले यी दुई मुलुकलाई नजिक बनाएको छ। तर पछिल्ला वर्षहरूमा सीमा विवाद, व्यापार अवरोध, विकास परियोजना र भू–राजनीतिक सन्तुलनका विषयमा सम्बन्ध उतारचढावपूर्ण रहँदै आएको छ।

डा. भट्टराई प्रधानमन्त्री भएका बेला भारतसँगको सम्बन्धलाई रणनीतिक, आर्थिक र ऊर्जा सहकार्यतर्फ उन्मुख गराउने प्रयास गरिएको थियो। जलविद्युत्, व्यापार विस्तार र क्षेत्रीय सहकार्य उनका कार्यकालका प्राथमिकता थिए।

बौद्धिक कूटनीति र ‘ट्र्याक–टु’ संवाद

यसपटकको भ्रमणमा भट्टराईको ध्यान औपचारिक सरकारी वार्ताभन्दा बढी बौद्धिक कूटनीति (Track–II Diplomacy) मा केन्द्रित देखिन्छ।
आईआईटी बम्बै र इन्डिया इन्टरनेसनल सेन्टरजस्ता संस्थामा हुने सम्बोधनले प्रविधि, विकास, लोकतन्त्र, क्षेत्रीय स्थिरता र युवा सहभागिताबारे विचार आदान–प्रदान हुने अपेक्षा गरिएको छ।

विश्लेषकहरू भन्छन्, यस्ता संवादहरूले भविष्यमा नीतिगत तहमा समेत प्रभाव पार्न सक्ने आधार तयार गर्छन्, विशेषगरी नेपाल–भारत सम्बन्धलाई नयाँ पुस्ताको दृष्टिकोणबाट बुझ्न मद्दत पुग्छ।

राजनीतिक सन्देश र सम्भावित प्रभाव

जेन्जी आन्दोलनपछि उदाएको नयाँ राजनीतिक धाराका प्रमुख नेताका रूपमा भट्टराई भारत जानुलाई भारतलाई नयाँ राजनीतिक शक्ति र विचारधाराबारे जानकारी गराउने प्रयासका रूपमा पनि हेरिएको छ।
यसले भारतसँग संवादमा नेपालभित्र बदलिँदो राजनीतिक चेतना, सुशासन, समावेशी लोकतन्त्र र विकासका एजेन्डा प्रस्तुत गर्ने अवसर दिने विश्लेषकहरूको भनाइ छ।

डा. बाबुराम भट्टराईको भारत भ्रमण केवल व्यक्तिगत वा शैक्षिक कार्यक्रम मात्र नभई, भारत–नेपाल सम्बन्धको बदलिँदो स्वरूप, नयाँ राजनीतिक पुस्ताको उदय र बौद्धिक कूटनीतिक संवादको निरन्तरतासँग जोडिएको महत्वपूर्ण भ्रमणका रूपमा लिइएको छ।

भ्रमणपछि भट्टराईले दिएका सन्देश, उठाएका विषय र भारतका बौद्धिक वृत्तको प्रतिक्रिया आगामी दिनमा नेपाल–भारत सम्बन्धको बहसमा नयाँ आयाम थप्ने अपेक्षा गरिएको छ।