जसले मृत्युपछि पनि ठाउँ पाएनन्

कवि कृष्णभूषण बलको जन्म २००४ सालमा इलाममा भएको हो । पछि उनी विराटनगर बसाइँ सरे । राष्ट्र बैंकका जागिरेसमेत भएका उनले ०३० को दशकमा कवितालाई नयाँ शैली प्रदान गरे । क्लिष्ट र नबुझिने कविता लेखिइरहेको समयमा उनले सरल, तर विद्रोहका कविता लेखेर नेपाली साहित्यलाई नयाँ उचाइमा पु¥याएका थिए । कवि बलको ‘भोलि बास्ने बिहान’ चर्चित कविता कृति हो । उनको एक मात्र सालिक यतिवेला दमकको बेलडाँगी शरणार्थी शिविरमा अलपत्र छ ।अाजको नयाँ पत्रिकाका प्रकाश गुरागाईंले शिविरको भ्रमणपछि खोतलेका सालिकको नालीबेली : झापाको प्रवेशद्वार हो, दमक । दमक चौकैमा ‘राष्ट्रियता’ झल्काउने स्तम्भ छ । स्तम्भको सबैभन्दा माथि छ, नौरंगी डाँफे । प्रवेशद्वारमै बनाइएको डाँफेको मूर्तिले सिंगो झापालाई गिज्याइरहेको छ । यो चरो दमकजस्तो तराईको धूपमा बस्दैन । न त यसले झापाको सांस्कृतिक पहिचान नै झल्काउँछ । त्यहाँबाट झन्डै एक किलोमिटर उत्तर लागेपछि पुगिन्छ, मामाचोक । यो पुरानो नाम हो । अहिले सो ठाउँको नाम फेरिएर ‘भानुचोक’ भइसकेको छ । मामाचोकमा भानुभक्तको सालिक ठडिएपछि जुरेको हो, नयाँ नाम । डाँफेजस्तै भानुभक्तको पनि दमकसँग उल्लेखनीय सम्बन्ध छैन । भानुचोकबाट झन्डै दुई किलोमिटरमाथि बेलडाँगी छ । त्यहीँ छ, भुटानी शरणार्थी शिविर । पहिला बाक्लै छाप्रा थिए । सबै बाँसका भाटाबाट बनेका । अहिले फाट्टफुट्ट मात्र बाँकी छन् । बरु झाडीले बस्ती निलेको छ । धेरै शरणार्थी अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलियालगायत तेस्रो मुलुक गइसकेका छन् । अब शिविरमा कि नेपालमै मर्न चाहने र शरणार्थीको मान्यता नभएका शरणार्थी बाँकी छन्, कि सत्ताले किनारामा पारेको कविको सालिक छ । हो, कवि कृष्णभूषण बल शरणार्थी बनेका छन् । शिविरबीच भएर गएको छ दमक– रवि सडक । सडकैसडक हिँड्दै जाँदा शिविरको पल्लाछेउमा भेटिन्छ, किराँत मन्दिर । मन्दिर छेउमै छ, भुटानीहरूले स्थापना गरेको संग्रहालय । संग्रहालयजस्तै छ बस्ती, सुनसान । संग्रहालय कुरेर बसेका डिबी राई भित्र–बाहिर गरिरहेका भेटिन्छन् । संग्रहालयमा भुटानीले बनाएका चित्रकला, भुटानी प्रतिविम्ब झल्काउने ढिकी, जाँतो र केही पुस्तक छन् । यही शरणार्थी शिविरमा छ, कवि कृष्णभूषण बलको सालिक । सलिकले दमकका कुनै चोक वा सार्वजनिक स्थान पाउन सकेको छैन । कृष्णभूषण बल दमकका लागि डाँफे र भानुभक्तभन्दा पृथक हुन् । दमकसँग उनको खास सम्बन्ध छ । उनी इलामबाट तराई झरेपछि दमकमै अडिएका थिए । दमकमा बसेर खेती गरे । दमक–१५ पाणिनी चोकमा उनको घर थियो । पछि त्यहाँबाट विराटनगर बसाइँ सरे । ००० दमकका कवि प्रकाश आङदेम्बेको पुस्ता कवि कृष्णभूषण बलकै कविता पढेर र सुनेर हुर्किएको हो । तर, विद्यालयमा होइन । दमकका चौतारी र चियापसलमा । उनकै कविता पढेर साहित्यमा हामफाल्नेहरू अहिले पनि दमकतिर भेटिन्छन् । प्रकाश आङ्देम्बेले ०५६ सालमा बिर्तामोडमा भएको साहित्य चौतारीको वार्षिकोत्सवमा पहिलोपटक कवि बललाई भेटेका थिए । प्रकाश यसै पनि कवि बलका फ्यान थिए । त्यो भेटपछि बलसँग उनको निरन्तर सम्पर्क भइरह्यो । त्यतिवेला प्रकाश कविता, गजल र रुवाइत लेख्थे । साहित्यमा स्थापित हुन संघर्ष गरिरहेका थिए । कृष्णभूषण बल साहित्यमा पसेका युवा पिँढीलाई खुबै माया गर्ने । यसरी नै उनीहरू बाँधिएका थिए । भेटघाट बाक्लिँदै जाँदा प्रकाश आङ्देम्बे र कृष्णभूषण बलबीच पारिवारिकजस्तै सम्बन्ध भयो । कुनै पुरस्कार पाए कवि बल पहिला प्रकाशलाई फोन गरेर खुसी साट्थे । साह्रो–गाह्रो प¥यो भने रात–बिरात पनि रुँदै फोन गर्थे । दमक पुगे भने प्रकाशसँगै रात बिताउँथे । विराटनगरस्थित बलको घर पनि भेटघाटको केन्द्र थियो । झन्डै सात वर्षअघि प्रकाशले फिल्म बनाउन चाहे । उनीसँग भुटानी शरणार्थीको पीडाको कथा थियो । तर, पैसा थिएन । कवि कृष्णभूषण बलसँग छलफल चलाए । बलले आफ्नै घर राखेर पनि पैसा दिन चाहेका थिए । जब कवि बलको मृत्यु भयो, प्रकाशसँगै दमकका युवा कवि–कलाकारले अभिभावक गुमाए । त्यो पीडा भुल्न उनीहरूले कवि बलको सालिक बनाउने सल्लाह गरे । पहिला त सालिक बनाउन खर्च चाहिन्थ्यो, झन्डै दुई लाख । तर, पैसा थिएन । दोस्रो कुरा, सालिक राख्ने सार्वजनिक स्थान चाहिन्थ्यो । ‘काठमाडौं एक्लैले अब काठमाडौं बोक्न सक्दैन’जस्ता बागी विचारका कविता लेखेर उवेलै सत्तालाई हुँकार गर्ने कविको सालिक राख्ने ठाउँ पाउन मुस्किल नै थियो । प्रकाश आङ्देम्बेले दमकका कवि प्रकाश बुढाथोकीसँग सल्लाह गरे । दमक–१५, पाणिनी चोकआसपासमा सालिक राख्ने सल्लाह भयो । इलामबाट तराई झरेर कवि बल त्यहीँ खेती गरेर बसेका थिए । तर, त्यहाँका स्थानीयले त्यति रुचि गरेनन् । न त सरकारले नै स्वीकृति दियो । पाणिनी चोक दमकको कुनामा पर्ने हुनाले कविद्वयलाई पनि उति चित्त बुझेको थिएन । ठाउँ खोज्नुभन्दा पहिला मूर्ति नै बनाउनतिर लागे । तर, बनाउन जान्ने र कम ज्यालामा नै काम गर्ने कलाकार भेट्न गाह्रो थियो । यस्तैमा उनीहरूले भेटे, भक्त राई । भुटानी शरणार्थी । जो कृष्णभूषण बलको मूर्ति निःशुल्क बनाउन तयार भए । ००० भक्त राई कविता पढ्दैनन् । उनलाई कृष्णभूषण बलको कुनै पनि कविता ख्याल छैन । त्यसो त उनले नेपाली साहित्य नै पढेका छैनन् । शरणार्थी बनेर नेपाल आउँदा ६/७ वर्षका थिए । शिविरको छाप्रोमा पढे, जति पढ्न पाइन्थ्यो । तर, कवि प्रकाश आङ्देम्बेको संगतले बलको नाम भनेका सुनेका थिए । कवि बललाई झन्डै एक दशकअघि पहिलोपटक धरानमा देखेका थिए । सँगै भाग लिएको त्यो नै अन्तिम कार्यक्रम पनि थियो । तर, कवि बलसँग भने भेटघाट भएन । कलरब धरानले गरेको कार्यक्रममा भाग लिन भक्त पनि दमकबाट धरान पुगेका थिए । कवि बल मञ्चमा थिए । भक्तहरू दर्शकदीर्घामा । मञ्चमा भएका अतिथि कविलाई उनले बोलाउने हिम्मत नै गरेनन् । भेटघाट नै नगरी उनी दमक फर्किए । तिनै बलको मूर्ति बनाउन प्रकाश बुढाथोकी र प्रकाश आङ्देम्बेले भक्तलाई प्रस्ताव गरे । पारिश्रमिक दिन नसके पनि थोरै आर्थिक सहयोग व्यवस्था गर्ने आङ्देम्बेले आश्वासन दिए । भक्तले पनि त्यतिवेलासम्म ख्यातिप्राप्त मान्छेको मूर्ति बनाएका थिएनन् । उनलाई त्यो अवसर नै थियो । स्वीकार गरे । तत्कालै प्रकाश बुढाथोकीले पाँच हजार रुपैयाँ झिकेर दिए । त्यसको भोलिपल्टदेखि नै भक्त मूर्ति बनाउने ढुंगा खोज्न निस्किए । शरणार्थी शिविरलाई तर्साइरहने छेउको रतुवा खोलामा उनले ढुंगा फेला पारे । करिब १५ वर्ष पानीमुनि बसेर बलियो भएको ढुंगा त्यहाँबाट निकाल्नु सजिलो काम थिएन । उनले शरणार्थी साथीहरूकै सहयोग मागे । आठ–नौजनाले गलले पल्टाएर ढुंगालाई खोला बाहिर निकाले । भक्तले फेरि जाँचे । निख्खर कालो ढुंगा, बडेमानको । सजिलै फुट्ने त कुरै भएन । उनलाई यस्तै चाहिएको थियो । खोला किनारमै रिक्सा बोलाए । साथीहरूको सहयोगमा ढुंगालाई रिक्सामा हाले र शिविरसम्म ल्याए । अब ढुंगामाथि छिनो चलाउन थाले । बिस्तारै ढुंगामा कृष्णभूषण बलको अनुहारको आकृति बन्न थाल्यो । तीन महिनामा कवि बलको सालिक तयार भयो । गालाको चाउरी, आँखा, ओठ, कपाल कोर्ने स्टाइल, टिपिकल मुस्कानले कवि बल बोल्छन् किझैँ लाग्ने बनाए, उनले । शिविरमा बिजुली प्रतिबन्धित छ । त्यसैले ढुंगालाई आकार दिन उनले छिनोको मात्र सहारा लिनुप¥यो । त्यसो त निरन्तर काम गर्न पनि पाएनन् । हातमुख जोर्नका लागि अन्य काम जो गर्नु नै थियो । नभए त एक महिनामै मूर्ति तयार हुन्थ्यो । मूर्ति बनेपछि उनले त्यसलाई चार वर्षभन्दा बढी आफ्नै छाप्रोमा राखे । शरणार्थी शिविर खाली हुँदै गयो । उनलाई पनि असुरक्षा महसुस भयो । दुई वर्षअघि मूर्तिलाई शिविरकै संग्रहालयमा पु¥याए, जुन भर्खर बनेको थियो । विदेश गएका भुटानी शरणार्थीले नै बनाएका । ००० कुनै दिन शरणार्थीसँगै लाइन लागेर भक्त राईले पनि अमेरिका पुनर्वासमा जान फारम भरेका थिए । अहिले भने उनी कि भुटान फर्कने, कि नेपालमा नै बस्ने सोचमा पुगिसके । आफ्नो पहिचान नै गुम्ने गरी पुनर्वासमा जान मन छैन, उनलाई । भुटानी शिविरस्थित संग्रहालयमा उनले बनाएका धेरै मूर्ति छन् । बलसँगै लोककवि अलिमियाँ, महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, माओत्सेतुङका मूर्तिसमेत छन् । उनले आफ्नै मूर्ति पनि बनाएका छन् । भक्तले बलको मूर्ति बनाएको पारिश्रमिक अहिलेसम्ममा १७ हजार रुपैयाँ पाएका छन् । उनलाई पैसा ठूलो कुरा लागेको छैन । मूर्तिलाई कतै सार्वजनिक स्थानमा राखिदिए आफ्नो पनि कदर हुने र स्रष्टाको पनि सम्मान हुने उनको भनाइ छ । ‘तर, शरणार्थीले सोर्स लगाउन सक्दैनन्, त्यसैले यतै अलपत्र छ,’ उनी निराशा व्यक्त गर्छन् । प्रकाश आङ्देम्बे भने निराश छैनन् । दमक नगरपालिकासँग मिलेर सालिक कतै स्थापना गर्ने उनको सोचाइ छ । हुन त यसअघि पनि दमक नगरपालिकामा प्रस्ताव पु¥याइएकै हो । ‘संक्रमणकाल भएर होला, चासो दिनसक्नुभएको छैन, हामीले पनि सशक्त रूपमा घच्घच्याउन नसकेको हो कि भन्ने लागेको छ,’ आङ्देम्बे भन्छन् । दमकले कवि कृष्णभूषण बललाई सम्मान गर्नेमा उनी ढुक्क छन् ।