भारत–चीन युद्ध भएमा कसको पक्षमा उभिएला रूस ?

काठमाडाैं । सन् १९६२ को भारत– चीन यद्धमा रुसले दुवै देशलाई साथ दिएन । त्यतिबेला सोभियत संघको पतन भइसकेको थिएन र वैचारिक हिसावले चीन र रुस धेरै नजिक थिए । आज फेरि एकपटक चीन र भारतका बीच तनाव बढ्दै गएको छ र सोभियत संघ कयौं देशमा विभाजन भइसकेको छ । १९६२ को युद्धमा रुसको लागि कुनै एक देशको पक्ष लिन सजिलो थिएन र अहिले भइरहेको दुई देशबीच तनावमा पनि उसका लागि कुनै एक देशको साथ खडा हुन सजिलो छैन । जेएनयूका सेन्टर फर रसियनमा फ्रोफेसर संजय पाण्डेलाई उदृत गर्दै बीबीसीले लेखेको छ, १९६२ को युद्धलाई रुसले भाई र साथीबीचको लडाईं बताएको थियो । रुसले चीनलाई भाई र भारतलाई साथी भनेको थियो । यस्तो अवस्थामा रुसलाई भाई अथवा साथीको पक्ष लिन सजिलो थिएन र ऊ तटस्थ रह्यो । १९६२ को युद्ध समाप्त भएको ५५ वर्ष भइसक्यो । आज फेरि एकपटक डोकलाममा भारत र चीनको सेना आमने सामने छन् । के ५५ वर्षपछि पनि रुस तटस्थ नै बनिरहला ? अमेरिकालाई चीनको चुनौती जबसम्म सोभियतसंघ थियो, त्यतिबेला सम्म विश्व दुई ध्रुवमा रह्यो । अहिले अमेरिकालाई चीन कयौं मोर्चामा चुनौती दिइरहेको छ । रुस पनि सिरिया र युक्रेनमा आफ्नो भूमिकालाई लिएर युरोप र अमेरिकाको निशानामा छ । दोस्रोतर्फ भारत पनि पछिल्लो १० वर्षमा अमेरिकाको नजिक भएको छ । यसमा रुस के गर्ला ? संजय पाण्डे भन्छन्, ‘अहिलेसम्म दुनियाको जस्तो तस्विर छ उसमा रुस चीनको उपेक्षा गरेर भारतको साथ दिन सक्दैन । युक्रेनमा हस्तक्षेप गरेका कारण रुस अमेरिका र युरोपको निशानामा छ । दोस्रो तर्फ साउथ चाइना सीमा सैन्य विस्तारका कारण चीन निशानामा छ । यस्तो स्थितिमा चीन र रुसले एकअर्कालाई मौन समर्थन गर्नेछन् ।’ साउथ चाइना सीका विषयमा रुस चीनको विरुद्ध बोलेको छैन त्यस्तै युक्रेनमा रुसले गरेको हस्तक्षेपका विषयमा पनि चीनले विरोधमा बोल्दैन । संजय पाण्डेका अनुसार रुस र चीन अहिले धेरै नजिक आएका छन् । उनका अनुसार मे २०१४ मा दुई देश चार सय बिलियन डलरको ग्यास सम्झौता भएको थियो । नजिकिँदै रुस र चीन संजय पाण्डेले भने, ‘अब रुसले चीनलाई सैनिक उपकरण पनि दिन थालेको छ । पहिले उसले चीनलाई सैन्य उपकरण दिएको थिएन । अहिले चीनलाई आधुनिक हतियार पनि दिइरहेको छ । । रुसबाट चीनलाई सैन्य टेक्निक पनि मिलिरहेको छ । यद्यपि, भारतलाई दिने अत्याधुनिक सैन्य उपकरणको तुलनामा चीनलाई कम दिँदै आएको रुसको भनाई छ ।’ उनका अनुसार रुस र चीनको सम्बन्ध गहिरो छ । जेएनयूकै रूसी सेन्टरकी प्रोफ़ेसर अर्चना उपाध्याय पनि पाण्डेको कुरामा सहमत छिन् । अर्चनाले भनिन्, सोभियत संघको पतन पश्चात दुनिया धेरै बदलिइसक्यो । रुस र चीनको बीचमा अहिले धेरै राम्रो सम्बन्ध छ । अहिले त रुस पाकिस्तानसँग पनि आफ्नो सम्बन्ध बढाउँदैछ । यदी भारत आफ्नो हितमा अमेरिका र इजराइलसँग सम्बन्ध बढाउन सक्छ भने रुस चीन र पाकिस्तानको नजिक किन जान सक्दैन भन्ने रुसको सोचाई छ । उसलाई हतियार बेच्नु छ । भारत इजराइलसँग हतियार लिन्छ भने रुस पनि पाकिस्तान र चीनको नजिक जान सक्छ ।’ आखिर कसलाई साथ देला रुसले ? भारत र रुसको सम्बन्ध नेहरुको समयदेखि नै भावनात्मक छ । अर्चना उपाध्यायका भन्छिन, ‘रुस चीनको साथ दिएर आफ्नो गुडविल खत्तम गर्न चाहँदैन ।’ उनले भनिन्, दुवै देशको नागरिकका बीच भावनात्मक सम्बन्ध छ । आज पनि भारत रुससँग नै ७० प्रतिशत हतियार खरिद गर्दछ । उनले भनिन्, ‘रुस कहिले पनि चाहँदैन कि दुई देशबीच लडाईं होस् । दुई देशबीचको विवाद छलफलद्वारा मिलाउनुपर्छ भन्ने रुस चाहन्छ । रुस खुलेर न चीनको समर्थन गर्न सक्छ न भारतको विरोधमा नै जान सक्छ । रुस यस इलाकामा चीन महाशक्ति बनोस र दूनियाँको शक्तिशाली देशबाट आफ्नो स्थान तल झरोस् भन्ने रुस कहिल्यै चाहँदैन ।’ बीबीसी