सुरुङ खनेर ३२ दिनमा जेल तोडियो

मकवानपुरको फाखेल–४ मा निम्नमध्यमवर्गीय किसान परिवारमा म जन्मिएँ । घरको खर्च खेपेर अध्ययनलाई निरन्तरता दिने स्थिति थिएन । त्यसैले गाउँकै विद्यालयमा ५ कक्षा पढिसकेपछि कामको खोजीमा भौतारिँदै म काठमाडौं छिरेँ । बाल्यकालीन त्यो उमेरमा मेरा लागि काठमाडौं बिल्कुलै विरानो थियो । के गर्ने, कसो गर्ने सोच्दै थिएँ, घुम्दै जाँदा त्रिपुरेश्वर पुगेँ । दशरथ रंगशाला निर्माण भइरहेको थियो, त्यहीँ बिहान–दिउँसो सुरु गरेँ ज्यामी काम । दरबार हाइस्कुलमा ६ कक्षामा भर्ना भएर बेलुकी अध्ययनलाई पनि जारी राखेँ । ९ कक्षा पढ्दै गर्दा चरम आर्थिक संकट आइलाग्यो । हातमुख जोर्नकै लागि अर्को काम खोज्नुको विकल्प थिएन । काम खोज्दै पोखरा पुगेँ, त्यहा एक वर्ष ट्रेकिङ एजेन्सीमा भरिया काममा समय बित्यो । धौलागिरि, माच्छापुच्छ्रे हिमाल ‘क्लाइम्बिङ’ गर्नेसँगको संगतपछि काठमाडौं फर्किएर पढाइलाई निरन्तरता दिएँ । भाग्य आउँदो रहेछ, काठमाडौं फर्किएपछि कोरिया–मैत्री संघमा सामान्य कर्मचारीको जागिर पाएँ । संघको कार्यालयमा त्यतिवेला कोरियन कम्युनिस्ट पार्टीसँग सम्बन्धित थुप्रै म्यागजिन आउँथे । नबुझे पनि म पाना पल्टाएर हेर्थें । कार्यालयसचिव प्रयागलाल श्रेष्ठ पुष्पलाल श्रेष्ठ समूहको कम्युनिस्ट पार्टीमा आबद्ध नेता हुनुहुँदो रहेछ । सानैदेखि अन्यायविरुद्ध लड्ने विद्रोही स्वभावको म उहाँको संगतले कम्युनिस्ट पार्टीतर्फ आकर्षित हुन थालेँ । उहाँले कम्युनिस्ट मुलुकहरू चीन, रुस, कोरियाका विषयमा बताउने गर्नुहुन्थ्यो । उहाँले नै मलाई माक्र्स र लेनिनका साथै माओत्सेतुङका विचारधारबारे दीक्षित गर्नुभयो । ००० ०२९ सालमा सिक्किमलाई भारतले विलय गराएको विरोधमा काठमाडौंमा विद्यार्थी आन्दोलन चर्कियो । जागिर र पढाइले गर्दा त्यसमा सक्रिय सहभागी हुन त सकिनँ, तर पनि समय मिलाएर सामेल हुन्थेँ । त्यसपछि नै विद्यार्थी नेताहरूसँग भेट बाक्लिन थाल्यो । ०३२ सालको अन्त्यतिर क्रान्तिकारी विचारधाराका विद्यार्थी अगुवाहरू प्रदीप नेपाल, माधव पौडेल, गोपाल शाक्यसँगको भेटपछि हामीले ‘मुस्लो समूह’ गठन ग¥यौँ । झोँछेको बाल विकास विद्यालयमा रातभर माक्र्सवादको ‘क्लास’ लिन्थ्यौँ । त्यही बीचमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री तुलसी गिरीले भारत भ्रमण गरेका थिए । राष्ट्रिय हितविरुद्ध सम्झौता गरेको भन्दै पर्चा निकाल्यौँ । पर्चा छरेको आरोपमा राजेन्द्र पाण्डेलगायतका साथीहरू पक्राउ पर्नुभयो । वैशाखसम्म पनि उहाँहरू रिहा हुनुभएन । त्यसैले प्रदीप नेपाल, म र माधव पौडेलले रिहाइका उपायबारे एउटा सल्लाह गर्‍यौँ– मे दिवसमा कडा पर्चा छापेर क्याम्पसहरूमा व्यापक बनाउने, अर्कै समूहले पर्चा छरेछ भन्ने कुराले साथीहरू रिहा हुनेछन् । ००० प्रदीप नेपालले ड्राफ्ट गर्नुभएको त्यो पर्चा कोरियन मैत्री संघको लिथो मेसिनबाट लुकिछिपी छाप्ने काम गरेँ । पर्चामा लेखिएको थियो– हत्यारा वीरेन्द्र मुर्दावाद, मे दिवस भव्य मनाऔँ । त्यो सहितका पाँचवटा नारा थिए, त्यसमा । त्यो पर्चा थुप्रै क्याम्पसमा छ्याप्छ्याप्ती छरिएपछि ठूलो हंगामा मच्चियो । प्रशासनले खोजी गर्न थालेपछि हामी लुकीछिपी बस्न थाल्यौँ । तर, ६ दिनमै बालाजुमा एकजना स्थानीय ज्यापूको करेसाबारीको छाप्रोबाट माधव पौडेल पक्राउ पर्नुभएछ । उहाँको गोजीमा पर्चा छर्ने ७० जनाको नाम भेटेपछि प्रहरीले मसहित अरू साथीलाई पनि समात्यो । झोँछेकोे युनाइटेड रेस्टुरेन्टमा भीमबहादुर तामाङले लेखेको पुस्तक सम्पादन गर्ने योजना बनाउँदै गर्दा इन्सपेक्टर (पछि आइजिपी) अच्युतकृष्ण खरेलले पक्राउ गरेर मलाई रत्नपार्कस्थित अञ्चलाधीश कार्यलयमा लगे । तीन महिनासम्म हिरासतमा राखेपछि पक्राउ परेका १४ जनाको हाम्रो टोलीलाई एक महिना म्याद थपेर राजकाज मुद्दा चलाइयो । राजकाजसम्बन्धी ऐनको ‘राजाको छोरी वा रानीलाई करणी प्रयास गरेको’ भन्ने दफा उल्लेख गरेर हामीलाई मुद्दा लगाइयो । हामीलाई १० वर्ष कैद र १० हजार जरिबानाको माग गरिएको थियो । ००० हामी हिरासतमै हुँदा झापाबाट नेता सिपी मैनाली र गौरा प्रसाईंलाई पक्राउ गरेर ल्याइएको थियो । सिपीलाई देख्नेबित्तिक्कै माथिल्लो तलाबाट ठूलो स्वरमा सिपी कमरेड ! लालसलाम भन्दै करायौँ । हिरासत थर्किने त्यो आवाजबाट आक्रोशित प्रहरीले हामीलाई पिट्न थाल्यो । जेलभित्रै ठूलै युद्ध होलाजस्तो वादविवाद भएपछि हामी १४ जनालाई सदरखोर डिल्लीबजार सारियो । तर, १६ दिनपछि केन्द्रीय कारागार र भद्रगोलमा बाँडेर राखियो । हामी भद्रगोल जेलमा थियौँ । त्यही बीचमा रेडियो नेपालले कमरेड माओत्सेतुङको निधन भएको खबर सुनायो । त्यो खबरले हामी निरास थियौँ । तर, सँगै रहेका ‘मुस्ताङ खम्पा विद्रोह’मा समातिएका ६-७ जना खम्पाहरू भने खबर सुन्नेबित्तिक्कै उफ्रिँदै ताली पिट्न थाले । हामीले रिस थाम्न सकेनौँ, खम्पाहरूलाई धमाधम भकुर्‍याै । प्रहरी आएर छुट्याएपछि भोलिपल्ट उनीहरूलाई सेन्टर जेल सारियो । त्यसको केही दिनमा सेन्टर जेल र भद्रगोल जेलबाट वामपन्थी जति सबैलाई नख्खु जेल सारियो । ००० नख्खुमा नरेश खरेलको नेतृत्वमा तत्कालीन कोअर्डिनेसन केन्द्रको जेल कमिटी थियो । तर, सिपीसहित हामी सबैलाई त्यहाँ लगिएपछि नेतृत्व फेरियो र सिपी कमरेड सचिव बन्नुभयो । खासमा हामीले त्यसअघि नै प्रतिक्रियावादीको जेलमा बस्दैनौँ, यसलाई युद्धभूमिमा परिणत गरिछाड्छौँ भन्ने बयान दिएका थियौँ । नख्खुमा सिपीसहित १७ जना भयौँ । उहाँको आगमनले हामीमा उत्साह भरियो । प्रहरीलाई दिएको बयान सम्झिँदै दिनहुँ सामूहिक राजनीतिक छलफल र बहस गर्न थाल्यौँ । बहसको निष्कर्ष थियो– प्रतिक्रियावादीको जेल कसरी तोड्ने ? तीन महिनाको छलफलपछि ०३३ माघसम्म जेलविद्रोह गरेर बाहिरिने निष्कर्ष निकाल्यौँ । हाम्रो निष्कर्ष थियो– जेल प्रतिक्रियावादीहरूको हो, उनीहरूले मुद्दा मात्र होइन फैसला पनि आफूअनुकूल गर्छन् । जसरी, खसी–बोकालाई कसाहीले माफी दिँदैन, हामीले पनि माफी पाउँदैनौँ, त्यसैले जेल ब्रेक गर्नुको विकल्प छैन । त्यसो त पार्टीले पनि जेलविद्रोह गर्नका लागि बाहिरबाट उत्प्रेरित गरिरहेकै थियो । ००० तर, जेल कसरी तोड्ने भन्नेमा हामीबीच नयाँ विवाद सिर्जना भयो । एउटा मत केही बलिदान गरेर भए पनि जेलको पर्खाल नाघेर बाहिरिनुपर्छ भन्ने थियो । मोहनचन्द्र अधिकारीलगायतले पर्खाल नाघेर भाग्ने मतको नेतृत्व गर्नुभयो । अर्को मत गेटमा प्रहरीलाई हमला गरेर भाग्ने भन्ने आयो । सुरुङ खनेर भाग्ने मतचाहिँ माधवजी र मैले गरेका थियौँ । गेटमा हमला गरेर जाने मतचाहिँ गोपाल शाक्य, भीष्म धिमाल र राजन राजवंशीले ल्याउनुभाथ्यो । सिपी तटस्थ हुनुहुन्थ्यो, तर सबैको कुरा सुनेर उहाँले पनि अन्तिममा सुरुङकै पक्षमा मत दिनुभयो । तर, उहाँको निर्देशन थियो– निष्कर्षमा पुग्नुअघि सबैले आ–आफ्नो प्रतिवेदन बुझाउनुस् । गेटबाट जानुपर्छ भन्ने साथीहरूले ३६ जना प्रहरी र ७० नाल राइफल भएको र ५ सय ३३ गोली भएको र जेलनजिक समर्थक नरहेको प्रतिवेदन बुझाउनुभयो । पर्खाल पार गर्नुपर्छ भन्नेहरूले मानिसभन्दा माथि दुई फिट अग्लो पर्खाल र त्यसमाथि पनि बिजुलीका नांगा तार रहेकाले करिब ५० प्रतिशतले बलिदान दिनुपर्ने स्थिति आउने प्रतिवेदन दिनुभयो । हामीले चाहिँ गोपनीयता कायम गर्न सकेको खण्डमा सुरुङ नै सुरक्षित हुने प्रतिवेदन दियौँ । ००० छलफल मात्रै भइराख्ने, तर काम कहिले सुरु गर्ने द्विविधाबीच माधव पौडेल र मैले ०३३ सालको फागुन १२ गतेबाट सुरुङ खन्ने काम थाल्यौँ । हामीलाई राखिएको ठीक तलतिरको खाली कोठामा खनेर माटो परीक्षण गर्‍यौँ । जमिन खन्दै जाँदा त्यो ठाउँ जेल बन्नुभन्दा पहिले टक्सार रहेछ भन्ने प्रमाणित भयो । किनकि, खन्दाखन्दै १८ इन्च लम्बाइ र ९ इन्च चौडाई भएका इट्टा भेटिए । चुनासुर्कीले जोडेर जमिनमा इट्टा छापिएको रहेछ । त्यो देखेर निर्णय नै नगरी सुरुङ खनेको भन्दै सिपी मैनालीलगायतका साथीले आलोचना गर्नुभयो । यद्यपि, इट्टाका जोर्नी घोटेर निकालेर मान्छे बाहिर निस्किने ‘साइज’को प्वाल निकालिसकेका थियौँ । प्वाल थुन्नका लागि भत्किरहेको झ्याल र काठ मिलाएर घर्रा जस्तो बनायौँ । जुन सार्नेबितिक्कै प्वाल बन्द हुन्थ्यो । माथितिर इट्टा राखेर खरायो पाल्न सुरु गर्‍यौंँ । खासमा ती सब काम प्रहरीलाई छल्नका लागि थियो । इट्टा झिकेर एक ठाउँ राख्थ्यौँ, काठ सारेर प्वाल खोल्थ्यौँ, अनि भित्र छिरेर धमाधम सुरुङ खन्थ्यौँ । ००० खन्दै जाँदा करिब–करिब २० ट्रिप जति माटो र ढुंगा निस्कियो । त्यसअघि, जेलभित्र कतै काँचो माटो देख्यो भने प्रहरीले पिट्नसम्म पिटेको देखेका थियाैँ । त्यसैले त्यो ढुंगा–माटो कसरी व्यवस्थापन गर्ने होला भन्ने आपत् आइलाग्यो । त्यसैले लुकाउनका लागि हामीले एउटा योजना बनायौँ । हामीले जेलमा एकदम रमाइलोसँग बस्न चाहेको सुरुमै जेल प्रशासनलाई भान पार्‍यौँ । जेलको बाहिरतिरको बाटोमा इट्टाको बुट्टा भर्ने, फूलको बिरुवा रोप्ने, गिटी छाप्ने काम गर्न थाल्यौँ । सबैजना त्यसै बस्छन्, तर कम्युनिस्टहरू काम गर्छन्, मिहिनेती छन् भन्ने देखाएर जेल प्रशासनलाई मख्ख बनायौँ । खासमा त्यो काम हामीले माटो लुकाउनका लागि गरेका थियौँ । बेलुकी ४ बजे जेलमा चामल आउँथ्यो, चामल आयो भन्ने ठूलो आवाज आउनेबित्तिकै सबै लाइन लागेर चामल थाप्न जान्थे, तर हाम्रोतर्फबाट सानो मेसको भन्दै एकजना मात्रै जान्थ्यौँ । त्यही मौकामा खाल्डो पारिएको ठाउँमा जिरा र चामलको बोरामा माटो ल्याएर भथ्र्यौं । माथितिर ग्राभेलजस्तो बिछ्याएर राम्रो पाथ्र्यौं, गजब राम्रो देखाउँथ्याैँ, काम सकिएपछि नुहाउँथ्यौँ । खाना खाइसकेपछि राति फेरि सुरुङ खन्न जान्थ्यौँ । ००० दुईजनाले सुरुङ खन्दै गर्दा एकजनाचाहिँ खरायो पालेको ठाउँमा मुख देखिनेगरी बस्थ्याैँ । माथि सुत्ने कोठाको झ्यालबाट पारि जेलको पर्खालमा प्रकाश जान्थ्यो, त्यो झ्यालमा प्रदीप नेपाल बसेर गीत गाउने, गितार बजाउने गर्नुहुन्थ्यो । तर, त्यो गीतले सुरुङ खन्ने काममा अनेक सन्देश दिन्थ्यो । जब उहाँले ‘कमरेड–कमरेड ! हामी एक्लै छैनौँ, साम्राज्यवादको ध्वंशको युगमा, माओत्सेतुङको ध्वंशको युगमा हामी छौँ, होओओ, हामी एक्लै छैनौँ’ भन्ने गीत गाएपछि निर्धक्क काम गर भन्ने अर्थ लाग्थ्यो । हामी त्यसै गथ्र्यौं । ‘उठ..जाग’ भन्ने गीत गाएपछि खतरा देखियो, तुरुन्त बन्द गर भन्ने अर्थ लाग्थ्यो । हामी त्यसै गथ्र्यौं । ‘पूर्व रातो भयो सूर्य उदायो, चीनले पृथ्वीलाई माओत्सेतुङ दियो’ भनेपछि अब काम सुरु गर, खतरा छैन भन्ने अर्थ लाग्थ्यो । हामी सोहीअनुसार काम सुरु गथ्र्यौं । झ्यालमा बसेर गीत गाउन भ्याउनुभएन भने उहाँले ऐया ! गर्दै जिउ तन्काउँदा पारिपट्टि भित्तामा छायाँ देखिन्थ्यो र खरायोनेर बस्ने व्यक्तिले सुरुङभित्र लगेको बत्ती झ्याप्प निभाउँथ्यो, त्यसपछि हामी खन्ने काम छाडेर फर्किन्थ्यौँ । काम सुरु गरेको ३२ दिनमा सानो प्वाल बाहिर निकाल्यौँ । नख्खुमा हामीलाई राखिएपछि सुरुदेखि नै सुरक्षा व्यवस्था कडा थियो । जेल तोड्ने खतरा देखेपछि चारवटा बुर्जाबाट बढाएर ६ वटा बुर्जामा प्रहरी तैनाथ गरिएको थियो । सुरुङ खन्लान् भन्ने लागेर प्रहरीले दुईतिर फक्स लाइट पनि राखेको थियो, त्यो लाइटले जेलको पारिपट्टिको आलुबारी प्रस्टैसँग देखिन्थ्यो । ३२औँ दिनको बिहान ३ बजे सुरुङ खनिसकेपछि कसरी बाहिरिने भन्ने योजना बन्यो । त्यही दिन अर्थात् चैत १२ गते राति बाहिरिने निर्णय लिएर खर्चको चाँजोपाँजो, बाहिरिने क्रममा जिम्मेवारी बाँडफाँड, बाहिरिइसकेपछि सम्पर्कलगायत सबै योजना बनायौँ । राति ९ बजे जेलबाट सुरुङ हुँदै निस्कियौँ । सबैले बलिदान गरेर भए पनि नेतृत्व सिपी मैनालीलाई बचाउनुपर्छ भन्ने भएकाले उहाँलाई बाहिर निकाल्ने जिम्मेवारी माधव पौडेलले लिनुभयो । सुरुङमा पस्नेबितिक्कै बिजुली निभाउने जिम्मा नारद वाग्ले र अशोक न्यौपानेलाई दिइएको थियो । मलाईचाहिँ बाहिरिने क्रममा प्रहरी आयो भने प्रतिवाद गरेर पनि बाहिरिनका लागि सुरुङको अन्तिम मुखको भित्तामा फलामको रड लिएर बस्ने जिम्मेवारी थियो । तर, सुरुङको मुखमा पुग्नेबितिक्कै बत्ती झ्याप्प निभ्यो । हामीले सोच्यौंँ साथीहरूले निभाएका हुन् । तर, खासमा असिना र हुरीले निभेको रहेछ । त्यही मौकामा माधव सुरुङभित्र छिरेर बाहिर निस्किए, तर सिपीले मुन्टो छिराउँदानछिराउँदै बत्ती फेरि बलिहाल्यो । आलुबारीमा प्रकाशले छायाँ देखिने डरले बाहिरिन लाग्दा हामीबीच असामान्यजस्तो स्थिति आइलाग्यो । तर, दोस्रो प्रयासमा बत्ती निभ्यो । अन्तिममा सफलता प्राप्त गरेर हामी सबै बाहिरियौँ । नयाँ पत्रिकाबाट