१४ मार्चको दिन दिउँसोको पौने तीन बजे आधुनिक युगका सबैभन्दा महान् विचारकको चिन्तन–क्रिया रोकियो । केवल दुई मिनेटको लागि मात्रै उहाँलाई एक्लै छोडेका थियौँ, तर कोठामा फर्कदा हामीले उहाँलाई आफ्नो आरामकुर्सीमा शान्तिपूर्वक निदाएको पायौँ, तर यो महानिन्द्रा थियो ।
युरोप र अमेरिकाका सङ्घर्षरत सर्वहारावर्गको लागि, इतिहास विज्ञानको लागि यस महामानवको मृत्य एक अपार क्षति बन्न गएको छ । यस ओजस्वी मस्तिष्कको अवसानले जुन अभाव उत्पन्न गरेको छ, छिटै मानिसहरूले त्यसको अनुभव गर्नेछन् ।
जसरी डार्विनले जीवजगत्को विकासको नियम पत्ता लगाउनुभयो, त्यसैगरी माक्र्सले मानव इतिहासमा विकासको नियम पत्ता लगाउनुभयो । राजनीति, विज्ञान, कला, धर्म आदि कुरामा अभिरुचि राख्नुभन्दा पहिले मानिसले खाने, पिउने, बस्ने र लाउने कुराको बन्दोबस्त गर्नुपर्ने हुन्छ भन्ने सामान्य तथ्य पछिल्लो समयसम्म वैचारिक खोलभित्र लुकेको थियो† त्यसै कारणले जीविकाका तात्कालिक भौतिक साधनहरूको उत्पादन र यस प्रकारले कुनै जनता अथवा युगको आर्थिक विकासको प्रत्येक निश्चित चरण नै त्यो आधार हो, जसमा राजकीय संस्थाहरू, कानुनी धारणाहरू, कला र अझ त्यस जातिको धार्मिक आस्थासमेत विकसित हुन्छ । फलत: यसै आधारमा यी कुराहरूको व्याख्या गरिनुपर्दछ, तर उल्टोचाहिँ होइन, जस्तो अहिलेसम्म हुँदै आएको छ ।
यति मात्रै होइन । माक्र्सले त्यस विशिष्ट नियमको उद्घाटन गर्नुभयो । जसद्वारा आधुनिक पुँजीवादी उत्पादनप्रणाली र त्यस प्रणालीले जन्माएको बुर्जुवा समाज सञ्चालित हुन्छ । अतिरिक्त मुल्यको अविष्कारले एकै चोटि यस क्षेत्रमा स्पष्टता ल्यायो, जबकि बुर्जुवा अर्थशास्त्रीहरूले मात्रै होइन, समाजवादी आलोचकहरूले समेत यस क्षेत्रमा पहिले जे जति अनुसन्धानहरू गरे, ती सबै अन्धकारमा छामछुमसिवाय अरू केही थिएन ।
एउटा जीवनको लागि यस्ता दुई आविष्कारहरू नै पर्याप्त थिए । यस्तो एउटा मात्रै पनि आविष्कार गर्ने सौभाग्य पाएको व्यक्तिलाई भाग्यमानी ठान्नुपर्छ । तर माक्र्सले चाहिँ आफुले अनुसन्धान गरेको प्रत्येक क्षेत्रमा, जसमध्ये गणित पनि पथ्र्यो, आफ्नै किसिमका आविष्कारहरू गर्नभयो । फेरि उहाँले अति धेरै क्षेत्रमा अनुसन्धान कार्य गर्नुभयो र एउटा पनि क्षेत्रमा सतही अन्वेषण गर्नुभएन ।
उहाँ त्यस्तो वैज्ञानिक हुनुहुन्थ्यो । तर यो कदापि उहाँको प्रमुख गुण थिएन । माक्र्सको लागि विज्ञान ऐतिहासिक रूपले एक गतिशील, क्रान्तिकारी शक्ति थियो । कुनै पनि सैद्धान्तिक क्षेत्रमा हुने नयाँ खोजबाट, जसको व्यावहारिक उपयोगिताको प्रायश: अनुमानसम्म पनि गर्न सकिँदैनथ्यो, जतिसुकै यथार्थ आनन्द प्राप्त गरे तापनि, उहाँ उद्योग अथवा समग्र रूपमा ऐतिहासिक विकासमाथि क्रान्तिकारी प्रभाव पार्ने कुनै खोजबाट पूर्णत: अर्कै खालको सन्तोष प्राप्त गर्नुहुन्थ्यो । उदाहरणको लागि बिजुलीको क्षेत्रमा भएका आविष्कारहरूको विकासक्रम र मार्सल देप्रेका हालैका आविष्कारहरूको उहाँले बडो गहनतापूर्वक अध्ययन गर्नुभएको थियो ।
माक्र्स सबैभन्दा पहिले एक क्रान्तिकारी हुनुहुन्थ्यो । पुँजीवादी समाज र त्यस समाजद्वारा सिर्जित राजकीय संस्थाहरूको उन्मूलनमा कुनै न कुनै किसिमले योगदान पुर्याउनु, त्यस आधुनिक सर्वहारावर्गको मुक्तिको लागि हुने सङघर्षमा भाग लिनु, जसलाई उहाँले पहिलो पल्ट आफ्नो स्थिति र आफ्ना मागहरूप्रति, आफ्नो मुक्तिका शर्तहरूप्रति सचेत तुल्याउनुभएको थियो – यही थियो उहाँको जीवनको मूल उद्देश्य । सङघर्ष नै उहाँको जीवनपद्धति थियो । उहाँले जुन जोश, लगन र सफलतासाथ सङघर्ष गर्नुभयो, थोरै मानिसको लागि त्यो कुरा सम्भव थियो । सबैभन्दा पहिले Rheinische Zeitung (१८४२) (४), तत्पश्चात् पेरिसबाट प्रकाशित Vorwarts (१८४४) (८८), अनि Deutsche-Brusseler Zeitung (९) (१८४७) र, Neue Rheinische Zeitung (१८४८–१८४९), र New-York Daliy Tribune (१८), (१८५२–१८६१) मा कार्य, कतिपय जोशिला पुस्तकहरूको रचना, पेरिस, ब्रसल्स र लन्डनका सङ्गठनहरूमा काम र अन्ततोगत्वा यी सबै कार्यको महान् उपलब्धिको रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय मजदुर सङ्घको (२४) स्थापना–वास्तवमा नै यो त्यस्तो कार्य थियो, जसको लागि त्यसको संस्थापकले जीवनमा बढी अरू केही काम नगरे तापनि, गर्व गर्न सक्दथ्यो ।
यिनै सब कारणले गर्दा माक्र्स आफ्नो युगमा सबैभन्दा बढी घृणा र लाञ्क्षनाको पात्र बन्नुभयो । निरङ्कुशतावादी र गणतन्त्रवादी–दुवै किसिमका सरकारहरू उहाँलाई आफ्नो देशबाट निकाल्ने आदेश जारी गर्दथे । बुर्जुवा, चाहे त्यो रुढिवादी अथवा उग्रप्रजातन्त्रवादी होस्, उहाँलाई सराप्न र उहाँको बदनामी गर्नमा तँछाड–मछाड गर्दथे । माक्र्सचाहिँ अत्यन्त आवश्यक परेको बेलामा बाहेक यी सबै कुराको कत्ति पनि वास्ता गर्नुहुन्नथ्यो र ती कुराहरूलाई माकुराको जालजस्तै आफ्नो बाटोबाट पन्छाउनुहुन्थ्यो । आज उहाँ यस संसारमा हुनुहुन्न । साइबेरियाका खानीहरूदेखि लिएर क्यालिफोर्नियासम्म, युरोप र अमेरिकाका सबै भागहरूमा लाखौँ लाख क्रान्तिकारीहरू (सहयोगी मजदुरहरू उहाँलाई प्रेम गर्दथे, उहाँको आदर गर्दथे र आज उहाँको निधनमा आँसु बगाउँदै छन् । आज म यहाँ के कुरा भन्ने आँट गर्दछु भने माक्र्सका धेरै विरोधीहरू थिए होलान्, तर शायद नै उहाँको कुनै व्यक्तिगत शत्रु थियो । ।
उहाँको नाम युगानुयुग अमर रहनेछ । त्यसै गरी उहाँका कार्यहरू पनि सदासर्वदा जीवित रहनेछन् !
– मार्च १७, १८८३ मा एङ्गेल्सले लन्डनको हाइगेट चिहानमा अङ्ग्रेजीमा दिनुभएको भाषण
प्रतिकृया लेख्नुहोस्: