के हो साङ्ख्य दर्शन ?

संसारमा विकास भएका विभिन्न दर्शनहरु मध्ये पूर्वमा विकास भएको एक दर्शन हो साङ्ख्य दर्शन । यसको प्रर्वतक ‘कपिल’लाई मानिन्छ । कपिलको जन्म कहाँ भएको थियो भन्ने बारेमा विभिन्न मतमतान्तर भएपनि उनको जन्म प्राचीन समयमा नेपालकै तराई कपिलबस्तुमा भएको थियो भनेर धेरै विद्वानहरूले उल्लेख गरेका छन् । यिनैका नामबाट ‘कपिलबस्तु’ रहन गएको छ भन्ने धारणा पाइन्छ । कपिललाई ‘आदि विद्वान’ पनि भनिन्छ । हिन्दु धर्म ग्रन्थ ‘भागवत पुराण’मा कपिललाई भगवानकै अवतार मध्ये २४औँ अवतार मानेका छन् । तर धेरै विद्धानहरु कपिल र उनको साङ्ख्य दर्शनलाई धार्मिकतामा जोड्न चाहाँदैनन् । डा.स्वामी प्रपन्नाचार्यले ‘प्राचीन किराँत–इतिहास’ नामक आफ्नो ग्रन्थमा कपिल कपिलवस्तुमा जन्मिएको र उनको समयमा किराँतको स्वर्णिम युग भएको बताएका छन् । उनले कपिलपनि किराँतै थिए भनेर अनुमान गरेका छन् । के हो साङ्ख्य दर्शन ? संसारमा अरु दर्शनहरुको विकास हुनु भन्दा धेरै अघि विकास भएको हुनाले यस दर्शनलाई ज्यादै पुरानो दर्शन मानिन्छ । प्राचीन युनान लगायतका सभ्यताहरुमा अरु विचार दर्शनको विकास भए जस्तै प्राचीन नेपालको भूमिबाट यो दर्शनको विकास भएकोमा गर्व गर्नु पर्ने अध्यताहरुले बताएका छन् । यसलाई नेपालीले सगौरव आफ्नो प्राचीन दर्शन मान्नु पर्ने उनीहरु बताउँछन् । यस दर्शनको सन्दर्भ रामायण र महाभारतसमेतमा आएकाले पनि यस दर्शनलाई प्राचीन दर्शन मान्नु पर्ने विद्धानहरुको धारणा रहेको छ । साङ्ख्य दर्शन सम्बन्धि विभिन्न पुस्तकहरु प्रकाशित छन् जसमध्ये ईश्वकृष्णद्धारा लिखित ‘साङ्ख्य कारिका’ बहुप्रचारित पुस्तक मानिन्छ । आ–आफ्नो दृष्टिकोण अनुसार विद्धानहरुले यस शब्दको अर्थ लगाएको पान्इन्छ । जसमा मूलतः‘साङ्ख्य’ शब्दलाई दुई अर्थ लगाएका छन् । त्यसमध्ये पहिलो ‘साङ्ख्य’ दोस्रोे ‘ज्ञान’ । मूलतः यस दर्शनमा प्रकृति, समाज र जगतलाई भौतिकवादी व्याख्या गर्न खोजिएको देखिन्छ । कपिलले साङ्ख्य दर्शनलाई विज्ञानतर्फ ढल्काएका छन् । साङ्ख्य दर्शनका मुख्य प्रवर्गहरु : १.परिणामः साङ्ख्य दर्शनले संसारको उत्पतिका बारेमा विकासवादी दृष्टिकोण राख्दछ । साङ्ख्य दर्शनमा ‘मोक्ष’को सिद्धान्त भएपनि त्यो कुनै अदृश्यतर्फ नभई भौतिकवादी दृष्टिकोणतिर लान्छ । साङ्ख्यले विवेक या ज्ञानलाई महŒव दिएर वैज्ञानिकतातिर मोड्ने काम गर्छ ।दर्शनले प्रकृतिको कार्यमा रूपान्तरण अनिवार्य अनिवार्य छ भन्ने सर्त राख्छ । साङ्ख्य दर्शनका अनुसार सम्पूर्ण संसार कारणको कार्य होइन । बरू संसार कार्य हो र त्यसको कारण चाहिं प्रकृति हो भनेर भन्छ । साङ्ख्य दर्शनले कुनै परमात्मा वा कुनै अलौकिक वस्तुले संसारको सृष्टि गरेको होइन भन्छ । बरु संसार स्वयम् कार्य भएकाले यसको परिणाम स्वरुप संसारको अस्तित्व सम्भव भएको कुरा गर्छ । २. कार्य कारण : साङ्ख्य दर्शनले कारणबिना कुनै पनि कार्य हुँदैन भन्ने मान्यता राख्दछ । कारण छैन भने कार्य पनि छैन भन्ने मान्यता साङ्ख्य दर्शनको रहेको छ । कुनै पनि घटना विनाकारण हुँदैन । कपिलले ‘सत् कारणबाट सत् कार्य हुन्छ’ भनेका छन् । सत् कारणबाट सत् कार्य नै साङ्ख्यको सिद्धान्त हो । ३. प्रकृति : साङ्ख्य दर्शनले गुणहरुको साम्य अवस्थालाई नै प्रकृति मानेको छ । प्रकृति निरन्तर परिणामीमा बग्छ छ र त्यसैले संसार त्यसको परिणाम हो भनेर साङ्ख्य दर्शनले भनेको छ । मानव समाजका सम्पूर्ण कार्य प्रकृतिको सापेक्ष छ तर प्रकृति स्वयं भने निरपेक्ष छ भन्ने धारणा साङ्ख्य दर्शनको रहेको छ । प्रकृति कहिल्यै अन्त्य नहुने वस्तुका रुपमा साङ्ख्य दर्शनले लिन्छ । साङ्ख्य दर्शनले प्रकृतिलाई संसारको अचेतन कारण मान्दछ । ४. गुण : साङ्ख्य दर्शनले प्रकृतिमा सत, रज र तम गरेर तीन गुण हुन्छ भनेका छन् । यी तीनै गुणहरूको समत्व नै प्रकृति हो । गुणको अस्तित्व नदेखिने गरी छ त्यो प्रत्यक्ष देखिदैन । गुणलाई धर्ममा अनुमान गर्न सकिन्छ भनेर साङ्ख्य दर्शनले भनेको छ । धर्म भनेको साङ्ख्य दर्शनका अनुसार सुख, दुःख र मोह हो । संसारमा कुनै पनि बस्तु यी तीनवटा धर्मबाट अछुतो रहने नसक्ने साङ्ख्य दर्शनको धारणा रहेको छ ।