महाभारत युद्ध के हो ? महाभारतबारे जान्नैपर्ने केही तथ्य

महाभारत हिन्दूहरूको एक प्रमुख काव्य ग्रन्थ हो, जसलाई स्मृति वर्गको ग्रन्थ मानिन्छ। यस ग्रन्थलाई इतिहास ग्रन्थ पनि भन्न सकिन्छ। वैदिक संस्कृतिको अनुपम धार्मिक, पौराणिक, ऐतिहासिक तथा दार्शनिक ग्रन्थ हो महाभारत। यो हिन्दू धर्मको वेदपछिको एउटै मुख्य ग्रन्थ र विश्वको सबैभन्दा ठूलो साहित्यिक ग्रन्थ पनि हो।

महाभारतलाई पाँचौवेद पनि भनिन्छ, यो एक अनुकरणीय स्त्रोत हो। वैदिक हिन्दूहरूको इतिहासको एक गाथा पनि हो। पूरै महाभारतमा एक लाख पच्चीस हजार श्लोकहरू छन्, जुन बाइबलभन्दा चार गुणा बढी र इलियड र ओडिसीभन्दा सात गुणा बढी हुन आउँछ। विश्व प्रसिद्ध दार्शनिक ग्रन्थ भागवद्गीता पनि यसै महाकाव्यभित्र पर्न आउँछ। यसमा कौरव–पाण्डवहरूको निमित्तबाट भएको युद्धवर्णन मात्र छैन, चारै वेदहरूमा वर्णित वर्णाश्रम धर्मको सविस्तार वर्णन भएकाले पनि पाँचौंवेद भनिएको हो।

महाभारतमा के छ ?

महाभारतको विशालता र दार्शनिक गुढता पूरै हिन्दू धर्म र वैदिक परम्पराको पनि सार हो। महाभारतको विशालताको अन्दाज यसको प्रथम पर्वमा उल्लेखित एक श्लोकबाट लगाउन सकिन्छ, जसमा लेखिएको छ, “जुन कुरा महाभारतमा छ, त्यो तपाईले संसारमा कहीँ न कहीँ अवश्य भेट्नुहुनेछ, जुन कुरा यहाँ छैन, त्यो तपाईले संसारमा अन्यत्र कहीँ पनि भेट्नुहुने छैन।’

महाभारत खाली राजारानी, राजकुमार–राजकुमारी, मुनिहरूको कथा मात्र नभएर एक ज्ञान भण्डार पनि हो। महाभारतमा उल्लेख भएअनुसार यसका पहिला रचयिता वेदव्यास हुन् भने पहिला लेखक भगवान गणेश हुन्। व्यासले १८ पर्व महाभारतको रचना गरेपछि गणेशलाई लेख्नका लागी बोलाएका थिए। गणेश र व्यासले क्रमशः महाभारत लेख्ने र भन्ने गरेका गरेका थिए। यदी गणेशको कलम रोकिएमा व्यासले जित्ने र व्यासको वाचन गर्ने काम रोकिएमा गणेशले जित्ने भनेर यी दुवै जनाले बाजी पनि राखेका थिए। यसरी होडवाजीमा रहेर लेख्दा पनि यो पुस्तक लेख्न तीन वर्षको समय लागेको बताइन्छ।

महाभारत अर्थात् कुरुक्षेत्रको युद्ध के हो ?

महाभारतको प्रथम अध्यायअनुसार यो महाकाव्य ऋषि वेदव्यासद्वारा बोलेर गणेशद्वारा लेखाइएको हो। व्यासले यो ग्रन्थ आफैले लेख्दा धेरै समय लाग्ने तथा आफ्नो जीवनमा पूर्ण गर्न पनि नसकिनेजस्तो देखिएपछि गणेश, जो छिटो लेख्नका लागि प्रख्यात थिए, उनको सामुन्ने प्रस्ताव राखे। गणेश तत्काल तयार भए। तर, आफू रोकी–रोकी लेख्न नसक्ने हुनाले एक शर्त राखे कि व्यासले कथा भन्दाखेरिको समयमा एकछिन पनि आराम गर्नका लागि रोकिन पाउने छैनन्। व्यासले पनि यो शर्तलाई स्वीकार गरे। तर, उनले पनि गणेशसँग एउटा शर्त राखे कि उनले व्यासले बोलेका वाक्यहरूलाई राम्ररी बुझेर मात्र लेख्नेछन्।

व्यासले सोच्नका लागि समय निकाल्न गाह्रो–गाह्रो शब्दहरू प्रयोग गरे, जसलाई बुझ्न गणेशलाई समय लाग्दथ्यो। यसले गर्दा लेखाउने समयमा व्यासलाई पनि केही सोच्ने समय मिल्ने भयो। यो कथा जनमानसमा प्रचलित एक कथासँग पनि मेल खान्छ, जसमा गणेश एउटा दाँत कसरी भाँचियो भन्ने सोचाईमा मग्न भए कि महाभारत लेख्ने क्रममा हतारमा लेख्न बाधा नआउस् भनेर एकपल्ट कलम उनको हातबाट छुट्यो र उनले आफ्नो एउटा दाँतै भाँचे।

यस महाकाव्यको शुरुवात एउटा सानो रचना जयबाट भएको थियो भन्ने मान्यता छ। महाभारत रचनाको कुनै निश्चित तिथि थाहा छैन। तर, यसलाई सामान्यतः वैदिक युगमा लगभग १४०० ईसापूर्वको समयको मानिन्छ। विद्वानहरूले यसको तिथि निर्धारि गर्न यसमा वर्णित सूर्य ग्रहण र चन्द्र ग्रहणहरूको बारेमा अध्ययन गरेका छन् र यसलाई ३१ औं शताब्दी इसापूर्वको मान्दछन् भने पौराणिकहरू ५०७८ वर्ष पूर्व लेखन कार्य प्रारम्भ गरी ५०८१ पूर्व लेखन कार्य सम्पन्न भएको मान्दछन्। तर, मतभेद भने अझै पनि जारी छ।

यस काव्यमा बौद्ध धर्मको वर्णन छैन। तर, जैन धर्मको वर्णन छ। अतः यो काव्य गौतम बुद्धको कालभन्दा पहिले लेखिएको थियो। शल्य, जो महाभारतमा कौरवहरूको तर्फबाट लडेका थिए, उनलाई रामायणमा वर्णित लव र कुश पछिको ५० औं पुस्ताको मानिन्छ। यसै आधारमा केही विद्वानहरू महाभारतको समय रामायणभन्दा १००० वर्षपछिको मान्दछन्। तिथिहरू चाहे जे–सुकै भएपनि यहि काव्यहरूको आधारमा वैदिक धर्मको आधार टिकेको छ, जुन हिन्दू धर्मको आधुनिक आधार बन्यो।

आर्यभटका अनुसार महाभारतयुद्ध ३१३७ ई.पू.मा भएको थियो। यस युद्धको ३५ वर्ष पश्चात् श्रीकृष्णको निधनसँगै कलियुगको प्रारम्भ भयो। वेदाङ्ग ज्योतिषानुसार दक्षिण भारतको एहोडस्थानमा प्राप्त पुलकेशीको शिलालेखअनुसार महाभारत युद्धाब्द ३७३५ छँदा शकाब्द ५५६ वर्ष चलिरहेको उल्लेख भएको कुरा प्रमाणित हुन आउँछ। भारत युद्धाब्ददेखि ३६ औं वर्षमा मुसल पर्वमा परी यदुवंश समाप्त हुने क्रममा श्रीकृष्ण निधन भएपछि मात्र कलियुगको प्रारम्भ भयो भनिन्छ।

अतः उक्त शिलालेखको भाषा नबुझेर युद्ध सम्वत्लाई नै कलि सम्वत् सम्झने भुल तात्कालीन अगुवाहरूले गरेकाले अब हाल प्रचलित कलि सम्वतमा ३६ घटाउँदा आउने संख्या ५०८१ चाहिँ वास्तविक कृष्ण निधन सम्वत् हुन आउँछ, जुन वास्तविक कलि सम्वत् ठहर्छ। अतः श्रीकृष्ण निधनपछि शोकाकुल भई विरक्तिएका वेदव्यासले गणेशको सहायता लिई तीन वर्ष लगाएर महाभारतको रचना गरेको इतिहासविदहरुको तर्क छ। यसरी विश्लेषण गर्दा महाभारतको रचना ५०७८ वर्ष पूर्व प्रारम्भ भएर ५०८१ वर्ष पूर्व सम्पन्न भएको मान्न सकिन्छ।

महाभारत ग्रन्थको आरम्भ निम्न श्लोकका साथ हुन्छ, ‘नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत्।।’ तर, महाभारतका आदिपर्वमा दिएको वर्णनअनुसार धेरै विद्वान यस ग्रन्थको आरम्भ ‘नारायणं नमस्कृत्य’ कुनै आस्तिक पर्वदेखि र अर्का विद्वान ब्राह्मण उपचिर वसुको कथादेखि भएको मान्दछन्।

महाभारत नाम कसरी रह्यो ?

यो महाकाव्य ‘जय’, ‘भारत’ र ‘महाभारत’ तरी तीन नामले प्रसिद्ध छ। वास्तवमा वेदव्यासले सबैभन्दा पहिला १,००,००० श्लोकका परिमाणका ‘भारत’ नामक ग्रन्थको रचना थियो, यसमा उनले भारतवंशीहरूका चरित्रहरूका साथसाथै अन्य धेरै महान ऋषिहरू, चन्द्रवंशी–सूर्यवंशी राजाहरूका उपाख्यानहरूसहित अन्य धार्मिक उपाख्यान पनि राखेका थिए। यसपछि उनले २४,००० श्लोकको बिना कुनै अन्य ऋषिहरू, चन्द्रवंशी–सूर्यवंशी राजाहरूका उपाख्यानहरूको केवल भारतवंशीहरूलाई केन्द्रित गरेर ‘भारत’ काव्य बनाए। यी दुइटै रचनाहरूमा धर्मको अधर्ममा विजय हुनको कारण यो ‘जय’ भनेर चिनियो। भारत ग्रन्थभन्दा यो धेरै महान देखेर ऋषिहरुले यसलाई महाभारत नाम दिएका थिए।

कसरी लेखियो ग्रन्थको कथा ?

महाभारतमा यस्तो वर्णन आउँछ कि वेदव्यासले हिमालयको फेदीमा अवस्थित एक पवित्र गुफामा तपस्यामा संलग्न तथा ध्यान योगमा स्थित भएर महाभारतको घटनाहरूको आदिदेखि अन्तसम्म मनमनै स्मरण गर्दै महाभारतको रचना गरेका हुन्। तर, त्यसपछि वेदव्यास अगाडि एक गम्भिर समस्या आयो, ‘यस काव्यका ज्ञानलाई सामान्य जनसाधारणसम्म कसरी लैजान सकिन्छ ?’ वेदव्यास चाहन्थे, आफूले जसरी भन्यो, त्यसरी नै कुनै व्यक्तिले बिना कुनै गल्ती जस्ताको तस्तै लेखिदिओस्। यसकारण ब्रह्माका कुरामा व्यास गणेशका नजीक पुगे।

गणेश लेख्नका लागि तयार भए। तर, उनले एक शर्त राखे, ‘कलम एकपल्ट उठाएपछि काव्य समाप्त नहुञ्जेलसम्म बीचमा रोकिने छैन।’ व्यासले ठाने यो शर्तले धेरै कठनाईहरू उत्पन्न गर्न सक्छ। अतः उनले पनि आफ्नो चतुरतादेखि एक शर्त राखे – कुनै पनि श्लोक लेख्नुभन्दा पहिला गणेशलाई त्यसको अर्थ राम्ररी बुझ्नु पर्नेछ। गणेशले यो प्रस्ताव स्वीकारे। व्यास बीचबीचमा केही कठिन श्लोकलाई रची दिन्थे, जसलाई गणेश तिनको अर्थमा विचार गर्दै रहुन्, त्यति समयसम्म व्यासले केही नयाँ श्लोकको रचना गर्थे। यसरी ३ वर्षको अवधिमा महाभारतको रचना गरियो।

वेदव्यासले सर्वप्रथम पुण्यगरमा मानवहरूका उपाख्यानसहित एक लाख श्लोकहरूको आद्यभारत ग्रन्थ बनाए। तदन्तर उपाख्यानहरूलाई छोडेर चौबीस हजार श्लोकहरूको भारत संहिता बनाए। तत्पश्चात व्यासले साठी लाख श्लोकहरूको एक अर्को संहिता बनाए, जसका तीस लाख श्लोकहरू देवलोक, पन्ध्र लाख पितृलोक र चौध लाख श्लोकहरू गन्धर्वलोकमा समादृत भए। मनुष्यलोकमा एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत प्रतिष्ठित भयो।

महाभारत ग्रन्थको रचना पूर्ण गरेपछि वेदव्यासले आफ्नो पुत्र शुकदेवलाई यस ग्रन्थको अध्ययन गराए। त्यसपछि शिष्यहरू वैशम्पायन, पैल, जैमिनि, असित–देवल आदिलाई अध्ययन गराए। शुकदेवले गन्धर्वहरू, यक्षहरू र राक्षसहरूलाई अध्ययन गराए भनिन्छ। त्यसपछि महाभारत काव्य भारत वर्षमा निकै स्थापित भयो।

महाभारतका १८ पर्व र १०० उपपर्व के–के हुन् ?

१. आदिपर्व – यस पर्वमा १ देखि १९ उपपर्व छन्। ती हुन्, अनुक्रमणिका पर्व, पर्वसंग्रह पर्व, पौष्य पर्व, पौलोम पर्व, आस्तिक पर्व, अंशावतार पर्व, सम्भाव पर्व, जतुगृह पर्व, हिडिम्बवध पर्व, बकवध पर्व, चैत्ररथ पर्व, स्वयंवर पर्व, वैवाहिक पर्व, विदुरागमन राज्यलम्भ पर्व, अर्जुनवनवास पर्व, सुभद्राहरण पर्व, हरणाहरण पर्व, खाण्डवदाह पर्व, मयदर्शन पर्व। यस खण्डमा २२७ अध्याय र ७९०० श्लोक छन्, जहाँ राजकुमारहरुको जन्म र लालनपालन सम्बन्धि चर्चा गरिएको छ।

२. सभापर्व – यस पर्वमा २० देखि २८ उपपर्व छन्। ती हुन्, सभाक्रिया पर्व, लोकपाल सभाख्यान पर्व, राजसूयारम्भ पर्व, जरासन्धवध पर्व, दिग्विजय पर्व, राजसूय पर्व, अर्घाभिहरण पर्व, शिशुपालवध पर्व, द्यूत पर्व र अनुद्यूत पर्व। यस खण्डमा ७८ अध्याय र २५११ श्लोक छन्, जहाँ दरबारको झलक र द्यूत क्रीडा, इन्द्रप्रस्थको निर्माण र पाण्डवहरूको वनबास सम्बन्धि चर्चा गरिएको छ।

३. अरयण्कपर्व – यस पर्वमा २९ देखि ५० उपपर्व छन्। ती हुन्, अरण्य पर्व, किर्मीरवध पर्व, अर्जुनाभिगमन पर्व, कैरात पर्व, इन्द्रलोकाभिगमन पर्व, नलोपाख्यान पर्व, तीर्थयात्रा पर्व, जटासुरवध पर्व, यक्षयुद्ध पर्व, निवात कवचयुद्ध पर्व, अजगरपर्व, मार्कण्डेय समस्या पर्व, द्रौपदी सत्यभामा पर्व, घोषयात्रा पर्व, मृगस्वप्नोद्भव पर्व, ब्रीहिद्रौणिक पर्व, द्रौपदीहरण पर्व, जयद्रथविमोक्ष पर्व, रामोपाख्यान पर्व, पतिव्रतामाहात्म्य पर्व, कुण्डलाहरण पर्व र आरणेय पर्व। यस खण्डमा २६९ अध्याय र ११६६४ श्लोक छन्, जहाँ पाण्डवको वनहरूमा १२ वर्षको जीवनका बारेमा चर्चा गरिएको छ।

४. विराटपर्व – यस पर्वमा ५१ देखि ५५ उपपर्व छन्। ती हुन्, पाण्डवप्रवेश पर्व, समयपालन पर्व, कीचक वध पर्व, गोहरण पर्व र वैवाहिक पर्व। यस खण्डमा ६७ अध्याय र २०५० श्लोकहरु छन्, जहाँ राजा विराटका राज्यमा अज्ञातवासबारे चर्चा गरिएको छ।

५. उद्योगपर्व – यस पर्वमा ५६ देखि ६५ उपपर्व छन्। ती हुन्, सेनोद्योग पर्व, संजययान पर्व, प्रजागर पर्व, सनत्सुजात पर्व, यानसन्धि पर्व, भगवद्यान पर्व, सैन्यनिर्याण पर्व, उलूकदूतागमन पर्व, रथातिरथसंख्या पर्व र अम्बोपाख्यान पर्व। यस खण्डमा १८६ अध्याय र ६६९८ श्लोकहरु छन्, जहाँ युद्धको तयारीबारे चर्चा गरिएको छ।

६. भीष्मपर्व – यस पर्वमा ६६ देखि ६९ उपपर्व छन्। ती हुन्, जम्बूखण्ड विनिर्माण पर्व, भूमि पर्व, श्रीमद्भगवद्गीता पर्व र भीष्मवध पर्व। यस खण्डमा ११७ अध्याय र ५८८४ श्लोकहरु छन्, जहाँ महाभारत युद्धको पहिलो भाग र भीष्म कौरवहरूका सेनापति सम्बन्धि चर्चा गरिएको छ।

७. द्रोणपर्व – यस पर्वमा ७० देखि ७७ उपपर्व छन्। ती हुन्, द्रोणाभिषेक पर्व, संशप्तकवध पर्व, अभिमन्युवध पर्व, प्रतिज्ञा पर्व, जयद्रथवध पर्व, घटोत्कचवध पर्व, द्रोणवध पर्व र नारायणास्त्रमोक्ष पर्व। यस खण्डमा १७० अध्याय र ८९०९ श्लोकहरु छन्, जहाँ युद्ध जारी, द्रोण सेनापति बनेको विषयमा चर्चा गरिएको छ।

८. कर्णपर्व – यस पर्वमा ७८ औं उपपर्व छ। यस खण्डमा ७९ अध्याय र ४९६४ श्लोकहरु समावेश छन्। युद्ध जारी, गर्ण सेनापति बनेको विषयमा चर्चा गरिएको छ।

९. शल्यपर्व – यस पर्वमा ७९ र ८० औं उपपर्व समावेश छन्। ती हुन्, ह्रदप्रवेश पर्व र गदा पर्व। यस खण्डमा ५९ अध्याय र ३२२० श्लोक समावेश छन्, जहाँ युद्धको अन्तिम भाग र शल्य सेनापति सम्बन्धि चर्चा गरिएको छ।

१०. सौप्तिकपर्व – यस पर्वमा ८१ औं ऐषिक पर्व समावेश छ। यस खण्डमा १८ अध्याय र ८७० श्लोक छन्, जहाँ अश्वत्थामाद्वारा पाण्डव सेनाको वधसम्बन्धि चर्चा गरिएको छ।

११. स्त्रीपर्व – यस पर्वमा ८२ देखि ८४ उपपर्व छन्। ती हुन्, जलप्रादानिक पर्व, विलाप पर्व र श्राद्ध पर्व। यस खण्डमा २७ अध्याय र ७७५ श्लोकहरु छन्, जहाँ गान्धारीको मृत मानिसका लागि शोकको चर्चा गरिएको छ।

१२. शान्तिपर्व – यस पर्वमा ८५ देखि ८७ उपपर्व छन्। ती हुन्, राजधर्मानुशासन पर्व, आपद्धर्म पर्व र मोक्षधर्म पर्व। यस खण्डमा ३३९ अध्याय र १४७३२ श्लोक छन्, जहाँ युधिष्ठिरको राज्याभिषेक र भीष्मको दिशानिर्देश सम्बन्धि उल्लेख गरिएको छ।

१३. अनुशासनपर्व – यस पर्वमा ८८ देखि ८९ उपपर्व छन्। ती हुन्, दानधर्म पर्व र भीष्मस्वर्गारोहण पर्व। यस खण्डमा १८६ अध्याय र ८००० श्लोक छन्, जहाँ भीष्मका अन्तिम उपदेशको वर्णन गरिएको छ।

१४. अश्वमेधिकापर्व – यस पर्वमा ९० देखि ९२ उपपर्व छन्। ती हुन्, अश्वमेध पर्व, अनुगीतामा पर्व र वैष्णव पर्व। यस खण्डमा १०३ अध्याय र ३३२० श्लोक छन्, जहाँ युधिष्ठिरद्वारा अश्वमेधको आयोजना गरिएको विषयमा चर्चा गरिएको छ।

१५. आश्रम्वासिकापर्व – यस पर्वमा ९३ देखि ९५ उपपर्व छन्। ती हुन्, आश्रमवास पर्व, पुत्रदर्शन पर्व र नारदागमन पर्व। यस खण्डमा ८२ अध्याय र १५०६ श्लोक छन्, जहाँ धृतराष्ट्र, गान्धारी र कुन्तीको वनमा आश्रमका लागि प्रस्थान गरेको विषयमा चर्चा गरिएको छ।

१६. मौसुलपर्व – यस पर्वमा ९६ औं उपपर्व मौसुल पर्व समावेश छ। यस खण्डमा ८ अध्याय र ३२० श्लोक छन्, जहाँ यादवहरूको परस्पर लडाईबारे वर्णन गरिएको छ।

१७. महाप्रस्थानिकपर्व – यस पर्वमा ९७ औं उपपर्व महाप्रस्थानिक पर्व समावेश छ। यस खण्डमा ३ अध्याय र १२३ श्लोक छन्, जहाँ युधिष्ठिर र उनका भाइहरूको सद्गतिको प्रथम भागबारे चर्चा गरिएको छ।

१८. स्वर्गारोहणपर्व – यस पर्वमा ९८ औं उपपर्व स्वर्गारोहण पर्व समावेश छ। यस खण्डमा ५ अध्याय र २०७ श्लोक छन्, जहाँ पाण्डवहरूको स्वर्ग यात्राबारे चर्चा गरिएको छ।

१९. खिलभाग – यस भागलाई हरिवंश पर्व पनि भनिन्छ, जहाँ ९९ र १०० उपपर्व विष्णुपर्व र भविष्यपर्व समावेश गरिएको छ। यस खण्डमा १२००० श्लोक समावेश छन्, यसलाई महाभारतको खिल भाग पनि भनिन्छ, यसमा विशेषगरि श्रीकृष्णका बारेमा वर्णन गरिएको छ।

महाभारतको रचनाकालबारे के छन् मत ?

महाभारतमा चन्द्रवंशीका दुई परिवार, कौरव र पाण्डवबीच भएको युद्धको वृत्तान्त छ। १०० कौरव भाइहरू र पाँच पाण्डव भाइहरूबीच जमिनका लागि जुन सङ्घर्ष चल्यो, त्यसबाटै अन्ततः महाभारत युद्धको सिर्जना भयो। यस युद्धबारे भारतीय र पश्चिमी विद्वानहरूद्वारा धेरै भिन्नभिन्न मितिको अनुमान गरेका छन्।

विश्वविख्यात भारतीय गणितज्ञ एवं खगोलज्ञ वराहमिहिरका अनुसार महाभारत युद्ध २४४९ ईसापूर्व भएको थियो। विश्वविख्यात भारतीय गणितज्ञ एवं खगोलज्ञ आर्यभटका अनुसार महाभारत युद्ध १८ फरवरी ३१०२ ईसापूर्वमा भएको थियो। चालुक्य राजवंशका सम्राटको दृष्टिकोणमा महाभारत युद्ध ३१०० ईसापूर्वमा लडिएको थियो।

विद्वानहरूका अनुसार चन्द्रगुप्त मौर्य १५०० ईसापूर्वमा भएको थियो, यदि यो तर्क मान्ने हो भने ३१०० ईसापूर्वको तिथि निस्कन्छ, यूनानका राजदूत मेगस्थनीजले पनि आफ्नो पुस्तक ‘इण्डिका’मा चन्द्रगुप्तबारे चर्चा गरेका छन्। त्यसबेला गुप्तवंशको राजा चन्द्रगुप्त भएको अनुमान छ। विद्धान् मायकल विटजलका अनुसार यो युद्ध १२०० ईसापूर्वमा भएको थियो, उनी यसलाई भारतमा लौह युग (१२००–८०० ईसा पूर्व) का रुपमा व्याख्या गर्दछन्।

भारतीय विद्वान पीवी वारटकले महाभारतमा वर्णित ग्रह र नक्षत्रहरूको आकाशीय गणनाहरूका आधारमा यसलाई १६ अक्टोवर ५५६१ ईसापूर्वमा महाभारत युद्ध भएको मत राखेका छन्। उनका अनुसार यूनानका राजदूत मेगस्थनीजले आफ्नो पुस्तक ‘इण्डिका’मा आफ्नो भारत यात्राका समय जमुना (यमुना) को तट र मथुरा राज्यबारे चर्चा गरेका छन्। धेरै विद्धानहरुका निष्कर्षलाई केलाएर हेर्दा महाभारत युद्ध ५६००–३१०० ईसापूर्वको अवधिमा भएको मान्न सकिन्छ।

महाभारतको कथामा के छ ?

१. पाण्डुको राज्य अभिषेक – पुराणहरूका अनुसार ब्रह्मा जयदेखि अत्रि, अत्रिदेखि चन्द्रमा, चन्द्रमादेखि बुध र बुधदेखि इलानन्दन पुरूरवाको जन्म भयो। उनीसित आयु, आयुदेखि राजा नहुष र नहुषदेखि ययाति उत्पन्न भए। ययातिदेखि पुरू भए। पूरूका वंशमा भरत र भरतका कुलमा राजा कुरु भए। कुरुका वंशमा शान्तनु भए। शान्तनुदेखि गंगानन्दन भीष्म उत्पन्न भए। शान्तनुदेखि सत्यवतीका गर्भदेखि चित्रांगद र विचित्रवीर्य उत्पन्न भएका थिए। चित्रांगद नाम भएका गन्धर्वद्वारा मारिए र राजा विचित्रवीर्य राजयक्ष्मादेखि ग्रस्त भई मृत्यु भयो।

सत्यवतीको आज्ञादेखि व्यासजीले नियोगद्वारा अम्बिकाका गर्भदेखि धृतराष्ट्र र अम्बालिकाका गर्भदेखि पाण्डुलाई उत्पन्न गरे। धृतराष्ट्रले गान्धारीद्वारा सय पुत्रहरूलाई जन्म दिए, जसमा दुर्योधन सबैभन्दा जेठा थिए र पाण्डुका युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल, सहदेव आदि पाँच पुत्र भए। धृतराष्ट्र जन्मदेखि नैं नेत्रहीन थिए, अतः तिनको जग्गामा पाण्डुलाई राजा बनाइयो। एकपल्ट वनमा आखेट खेल्दै पाण्डुका बाणदेखि एक मैथुनरत मृगरूपधारी ऋषिको मृत्यु हुन पुग्यो। त्यस ऋषिदेखि ‘अब जब कहिले पनि तेरो मैथुनरत हुनेछ त तेरो मृत्यु हुनेछ’ भन्ने सराप पर्न गयो। पाण्डु अत्यन्त दुःखी भएर आफ्ना रानीहरूसहित समस्त वासनाहरूको त्याग गरेर तथा हस्तिनापुरमा धृतराष्ट्रलाई आफ्नो प्रतिनिधि बनाएर बनबास लागे।

२. पाण्डवहरूको जन्म तथा लाक्षागृह षडयन्त्र – राजा पाण्डुका अनुसार कुन्तीले दुर्वासा ऋषिबाट पाएको मन्त्रपछि धर्मलाई सामान्यन्त्रित गर्न उनीसित युधिष्ठिर र कालोन्तरमा वायुदेवदेखि भीम तथा इन्द्रदेखि अर्जुनलाई उत्पन्न गरे। कुन्तीदेखि नैं त्यस मन्त्रको दीक्षाले माद्रीले अश्वनीकुमारहरूदेखि नकुल तथा सहदेवलाई जन्म दिए। एक दिन राजा पाण्डु माद्रीका साथ वनमा सरिताका तटमा भ्रमण गर्दै पाण्डुको मन चञ्चल हुनाले मैथुनमा प्रवृत्त भयो, त्यसबाट शापवशको मृत्यु भयो। माद्री तिनको साथ सती गइन्।

तर, पुत्रहरूको पालनपोषणका लागि कुन्ती हस्तिनापुर आइन्। कुन्तीले विवाह पहिला सूर्यका अंशदेखि कर्णलाई जन्म दिइन् र लोकलाजको डरले कर्णलाई गंगा नदीमा बगाइदिइन्। धृतराष्ट्रका सारथी अधिरथले बचाएर त्यसको पालन गरे। कर्णको रुचि युद्धकलामा थियो, अतः द्रोणाचार्यबाट परशुरामले शिक्षा प्राप्त गरे। शकुनिको छलकपटदेखि दुर्योधनले पाण्डवलाई बच्चामै धेरैपटक मार्ने प्रयास गरे। युवावस्थामा जब युधिष्ठिरलाई युवराज बनाउन लागियो, तब उनलाई आगोले जलाउने कोशिस गरियो। तर, विदुरको सहयोगले उनी जल्दै गरेको घरबाट बाहिर निस्किए।

३. द्रौपदी स्वयम्वर – पाण्डव त्यहाँबाट गए, मुनिको भेष बनाएर एक ब्राह्मणका घरमा बस्न थाले। व्यासका अनुसार उनी पाँचाल राज्यमा गए, जहाँ द्रौपदीको स्वयम्वर हुँदै थियो। त्यहाँ सबै राजाहरू एवं राजकुमारहरूले नदीको माछामा निशाना लगाए। तर, सफलता हात परेन। तर, अर्जुनले एकै वाणमा माछालाई ढालिदिए। त्यसपछि द्रौपतिले अर्जुनलाई स्वयम्वरको माला लगाइदिइन्। माता कुन्तीको वचन अनुसार पाँच पाण्डवले द्रौपदीलाई पत्नीका रूपमा प्राप्त गरे।

द्रौपदीका स्वयंवरको बेला दुर्योधन, द्रूपद, धृष्टद्युम्न र अन्य मानिसहरूलाई सन्देह यो, ती पाँच ब्राह्मण पाण्डव नै छन्। त्यसपछि तिनको परीक्षा लिन द्रूपदले आफ्नो राजप्रासादमा बोलाए। राजप्रासादमा द्रूपद एवं धृष्टद्युम्नले पाण्डवहरुलाई धनदौलतको लोभ देखाए। तर, पाण्डवहरुले कुनै रुचि देखाएनन्। जब उनीहरुले पाण्डवलाई शस्त्रअस्त्र देखाए, त्यसमा पाण्डवहरु अत्यन्तै मोहित भए। पाण्डवका क्रियाकलापदेखि द्रूपदलाई विश्वास भयो कि यी ब्राह्मणहरूका रूपमा पाण्डव नै छन्। अनि पाण्डवलाई नजिक राख्न थाले।

४. इन्द्रप्रस्थको स्थापना – द्रौपदी स्वयंवरपछि धृतराष्ट्रले दुर्योधनलाई युवराज बनाए। गृहयुद्धको संकटदेखि बच्न युधिष्ठिरले धृतराष्ट्रद्वारा दिएको खाण्डव वनलाई आधा राज्यका रूपमा स्वीकार गरे। अर्जुनले श्रीकृष्णका साथ मिलेर समस्त देवताहरूलाई युद्धमा परास्त गर्दै खाण्डव वनलाई जलाई दिए र इन्द्रद्वारा भएको वृष्टिको आफ्नो वाणहरूका छत्राकार बाँधदेखि निवारण गरेर अग्नि देवलाई प्राप्त गरे। यसको फलस्वरूप अर्जुनले अग्निदेवबाट दिव्य गाण्डिव धनुष, उत्तम रथ र श्रीकृष्णले सुदर्शन चक्र प्राप्त गरे। इन्द्र आफ्नो पुत्र अर्जुनको वीरता देखेर अतिप्रसन्न भए। उनले खाण्डवप्रस्थका वनहरूलाई हटाई दिए। पाण्डले श्रीकृष्णका लिएर त्यस सहरको सौन्दर्यीकरण गरे। त्यो सहर एक द्वितीय स्वर्ग समान भयो। इन्द्रको आदेशमा खाण्डव वनलाई इन्द्रपुरी नामक भव्य नगरमा परिणत गरिदिए, जसलाई इन्द्रप्रस्थ भनिन्छ।

५. द्रौपदीको अपमान र बनवास – पाण्डवले सम्पूर्ण दिशाहरूमा विजय हासिल गर्दै प्रचुर सुवर्णराशिदेखि परिपूर्ण राजसूय यज्ञको अनुष्ठान गरे। तिनको वैभव दुर्योधनका लागि असह्य भयो। अतः शकुनि, कर्ण र दुर्योधन आदिले युधिष्ठिरको साथ द्रौपदीलाई निर्वस्त्र गर्ने प्रयास गरे। तर, गान्धारीले रोकिदिए। धृतराष्ट्रले एकपल्ट फेरि दुर्योधनको प्रेरणामा तिनलाई जुवा खेल्ने आज्ञा दिए, उनले ठाने कि पाण्डवहरु जुवाको एकै खालमा हार्नेछन्, मृगचर्म धारण गर्नेछन् र बनबास जानेछन्। एक वर्ष अज्ञातवासमा रहनेछन्। यसरी परास्त भएर युधिष्ठिर आफ्ना भाइहरूसहित वनमा गए।

६. शान्तिदूत श्रीकृष्ण र युद्ध आरम्भ – धर्मराज युधिष्ठिर सात अक्षौहिणी सेनाका स्वामी भएर कौरवहरुका साथ युद्ध गर्न तयार भए। पहिला श्रीकृष्ण दुर्योधनका अगाडि पाण्डवको दुत बनेर गए। उनले एघार अक्षौहिणी सेनाका स्वामी राजा दुर्योधनदेखि भने कि तिमी युधिष्ठिरलाई आधा राज्य देउ, दुई वा केवल पाँच नै गाउँ दिएर युद्ध रोक। श्रीकृष्णको कुरा दूर्योधनले मान्न तयार भएनन्, उनले पाण्डवलाई सुईको टुप्पो बराबरको भूमि पनि दिन नसकिने बताए। र, युद्ध गर्ने निश्चय गरे। बरु, दूर्योधनले श्रीकृष्णलाई बन्दी बनाउन प्रयास गरे। त्यसबेला राजसभामा श्रीकृष्णले मायादेखि आफ्नो परम दुर्धर्ष विश्वरूपको दर्शन गराएर सबको भयभीत गरिदिए।

अनि, युधिष्ठिरको साथ लिएर दूर्योधनसँग युद्ध भयो। युधिष्ठिर र दुर्योधनका सेनाहरू कुरुक्षेत्रका मैदानमा भिडे। आफ्नो विपक्षमा पितामह भीष्म तथा आचार्य द्रोण आदि गुरूजनलाई देखेर अर्जुन युद्धदेखि विरक्त भए। त्यसपछि श्रीकृष्णले ‘मनुष्यको शरीर विनाशशील छ। तर, आत्माको कहिले नाश हुँदैन। यो आत्मा नै परब्रह्म छ। म ब्रह्म हुँ, तिमी आत्माको अस्तित्व सम्झ। कार्यको सिद्धि र असिद्धिमा समान भावदेखि रहेर गर्मयोगको आश्रयले क्षात्रधर्मको पालन गनुपर्छ।’ यसरी ज्ञानयोग, भक्तियोग एवं गर्मयोगका बारेमा श्रीकृष्णले उपदेश दिएपछि अर्जुन युद्धका लागि तयार भए।

दुर्योधनको सेनामा सबैभन्दा पहिला भीष्म सेनापति भए। पाण्डवहरूका सेनापति धृष्टद्युम्ने थिए। यी दुई पक्षबीच भीषण युद्ध भयो। भीष्मसहित कौरव पक्षका योद्धा त्यस युद्धमा पाण्डव पक्षका सैनिकहरूमा प्रयोग गर्न लागे। शिखण्डी आदि पाण्डव पक्षका वीरहरुलाई त्यसका लागि प्रयोग गरे। कौरव–पाण्डवको त्यो युद्ध, देवासुर संग्रामजस्तै थियो। आकाशबाट हेर्ने देवतालाईल युद्ध आनन्ददायक प्रतीत हुन्थ्यो। भीष्मले दस दिनसम्म युद्ध गरेर पाण्डवका अधिकांश सेनालाई आफ्नो वाणले मारिदिए।

७. भीष्म र द्रोण वध – भीष्मले दस दिनहरूसम्म युद्ध गरेर पाण्डवका अधिकांश सेनालाई आफ्नो वाणले मारिदिए। भीष्मको मृत्यु तिनको इच्छाको अधीन थियो। श्रीकृष्णको सुझावमा पाण्डवले भीष्मको मृत्युको उपाय खोजे। भीष्मले पाण्डव शिखण्डीलाई सामुन्ने गरेर युद्ध लड्न सुझाए। १० औं दिनको युद्धमा अर्जुनले शिखण्डीलाई अघि आफ्नो रथमा बसाए र शिखण्डीलाई सामुन्ने देखेपछि भीष्मले आफ्नो धनुष त्यागिदिए। त्यसपछि अर्जुनले आफ्नो वाणले भीष्मलाई ढलाइदिए। त्यसपछि आचार्य द्रोण सेनापति बने। फेरि ठूलो युद्ध भयो। विराट र द्रूपद आदि राजा द्रोणरूपी समुन्द्रमा डूबे। तर, द्रोणले अश्वत्थामा मारिएको थाहा पाए, त्यसपछि आचार्य द्रोण निरास भए, अस्त्रशस्त्र त्यागे, र समाधिमा बसे।

८. गर्ण र शल्यको वध – द्रोणको वधपछि कर्ण कौरव सेनाको गर्णधार भयो। कर्ण र अर्जुनमा भाँतिभाँतिका अस्त्रशस्त्रले भयानक युद्ध भयो। कर्ण र अर्जुनको संग्राममा कर्णले आफ्नो वाणले शत्रु पक्षका धेरै सैनिक मारे। युद्ध गतिरोधपूर्ण रह्यो। तर, कर्ण त्यतिबेला अलमलमा परे, जतिबेला उनको रथको एक चक्का भासियो। परशुराम रथबाट उत्रिए। त्यसपछि अर्जुनले एक दैवीय अस्त्रदेखि कर्णको शीर गिँडिदिए। अनि, राजा शल्य कौरव सेनाका सेनापति भए। तर, नवौं दिनमा उनी पनि युधिष्ठिरको वाणबाट मारिए।

९. दुर्योधन वध र युद्धको समाप्ति – दुर्योधनका सारा सेनाको मृत्युपछि भीमसेनसँग गदा युद्ध भयो। भीमले छलदेखि दूर्योधनको जाँघमा प्रहार गरेर मारिदिए। यसको प्रतिशोध लिन अश्वत्थामाले रातमा पाण्डवको एक अक्षौहिणी सेना, द्रौपदीका पाँचहरू पुत्रहरू, त्यसको पाँचालदेशीय बन्धुहरू तथा धृष्टद्युम्नलाई सदाका लागि मिलाए। तब अर्जुनले अश्वत्थामालाई परास्त गरेर त्यसको मस्तकको मणि निकाले। फेरि अश्वत्थामाले उत्तराको गर्भमा ब्रह्मास्त्रको प्रयोग गरे। तर, श्रीकृष्णले त्यसलाई पुनर्जीवन दिए। उत्तराको त्यही गर्भस्थ शिशु पछि गएर राजा परीक्षितका नामले विख्यात भयो। यस युद्धको अन्तमा कृतवर्मा, कृपाचार्य तथा अश्वत्थामा तीन कौरवपक्षीय र पाँच पाण्डव, सात्यकी तथा श्रीकृष्ण यी सात पाण्डवपक्षीय वीर जीवित रहे, त्यसपछि युधिष्ठिर राजसिंहासनमा आसीन भए।

१०. पाण्डवहरूको महाप्रस्थान – ब्राह्मणहरू र गान्धारीको श्रापका कारण यादव कुलको संहार भयो। बलभद्र योग गरेर आफ्नो शरीर त्याग गर्न शेषनागस्वरूप भएर समुद्रमा गए। त्यो देखेर श्रीकृष्ण पनि ध्यान गर्न बसे। तर, उनको पनि खुट्टामा शिकारीको गोली लागेर मरे। अर्जुनको मूखबाट यादव कूलको संहार भएको समाचारले युधिष्ठिर खिन्न भए। युधिष्ठिरले परीक्षितलाई राजासनमा बिसाए। अनि, द्रौपदी र भाइहरूलाई साथ लिएर हिमालय पर्वतिर महाप्रस्थान गरे। अन्त्यमा युधिष्ठिर इन्द्रको रथमा बसेर पाँच पाण्डवसहित मृत्युवरण गरे।

महाभारतका मूख्य पात्र को–को थिए ?

महाभारत युद्धका मूख्य पात्रहरु को–को थिए ? युद्धमा उनीहरुको के भूमिका थियो ? यी थिए महाभारत युद्धका मूख्य पात्र।

१. अभिमन्यु – अर्जुनका वीर पुत्र, जसले कुरुक्षेत्र युद्धमा वीरगति प्राप्त गरे।

२. अम्बा – शिखण्डी, पूर्वजन्ममा अम्बा नामक राजकुमारी थियो।

३. अम्बिका – विचित्र वीर्यकी पत्नी, अम्बा र अम्बालिकाकी बहिनी।

४. अम्बालिका – विचित्र वीर्यकी पत्नी, अम्बा र अम्बिकाकी बहिनी।

५. अर्जुन – देवराज इन्द्रद्वारा कुन्ती एवं पाण्डुका पुत्र। एक अतुलनीय धनुर्धर, जसलाई श्री कृष्णले श्रीमद् भगवद्गीताको उपदेश दिएका थिए।

६. बभ्रुवाहन – अर्जुन एवं चित्रांगदाको पुत्र।

७. बकासुर – महाभारत काव्यको एक असुर पात्र, जसलाई भीमले मारेर गाउँबासीको रक्षा गरेका थिए।

८. भीष्म – भीष्मको नामकरण देवव्रतका नामले भएको थियो। ती शान्तनु एवं गंगाका पुत्र थिए। जब देवव्रतले आफ्नो पिताको प्रशन्नताका लागि आजीवन ब्रह्मचारी रहने प्रण लिए, त्यसपछि उनको नाम भीष्म भयो।

९. द्रौपदी – द्रूपदकी पुत्री, जो अग्निदेखि प्रकट भएकी थिइन्। उनी पाँच पाण्डवहरूकी अर्धांगिनी थिइन्, उनलाई प्राचीन नारीवादीमा एक मानिन्छ।

१०. द्रोण – हस्तिनापुरका राजकुमारहरूलाई शस्त्र विद्या दिने ब्राह्मण गुरु। अश्वत्थामाका पिता। उनी विश्वका प्रथम ‘टेस्ट–ट्युब बेबी’ थिए। द्रोण एक प्रकारको पात्र हुन्छ।

११. द्रूपद – पाञ्चालका राजा र द्रौपदी एवं धृष्टद्युम्नका पिता। द्रूपद र द्रोण बाल्यकालका मित्र थिए।

१२. दुर्योधन – कौरवहरूमा ज्येष्ठ। धृतराष्ट्र एवं गान्धारीका १०० पुत्रहरूमा सबैभन्दा ठूला।

१३. दुःशासन – दुर्योधनको सानो भाइ, जो द्रौपदीलाई हस्तिनपुर राज्यसभामा बालहरूदेखि पकड गर्न लाग्यो। कुरुक्षेत्र युद्धमा भीमले दुःशासनको छातीको रक्त पिएका थिए।

१४. एकलव्य – द्रोणको एक महान शिष्य, गुरू दक्षिणामा द्रोणले उनको औंला मागेका थिए।

१५. गाण्डीव – अर्जुनको धनुष, जो धेरै मान्यताहरूका अनुसार उक्त धनु अग्निदेवले दिएका दिए।

१६. गान्धारी – गन्धारका राजाको पुत्री र धृतराष्ट्रकी पत्नी।

१७. जयद्रथ – सिन्धुका राजा र धृतराष्ट्रका जुवाईं। कुरुक्षेत्र युद्धमा अर्जुनले जयद्रथको घाँटी काटेर मारेका थिए।

१८. कर्ण – सूर्यदेव एवं कुन्तीका पुत्र, पाण्डवहरूका सबैभन्दा ठूला भाइ। कर्णलाई दानवीर कर्णका नामले पनि चिनिन्छ।

१९. कृपाचार्य – हस्तिनापुरका ब्राह्मण गुरू। यिनको बहिन ’कृपि’को विवाह द्रोणसँग भएको थियो।

२०. कृष्ण – देवकीको आठौं सन्तान, जसले आफ्नो मामा कंशको वध गरेका थिए। कृष्णले अर्जुनलाई कुरुक्षेत्र युद्धको प्रारम्भमा गीता उपदेश दिएका थिए। श्रीकृष्णलाई विष्णुका आठौं अवतार मानिन्छ।

२१. कुरुक्षेत्र – त्यो क्षेत्र, जहाँ महाभारतको महान युद्ध भएको थियो। यो क्षेत्र भारतको हरियाणा राज्यमा पर्दछ।

२२. पाण्डव – पाण्डुको कुन्ती र माद्रीका सन्तान। यी पाँच भाइ थिए, युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल र सहदेव।

२३. परशुराम – अर्थात् परशु भएका राम। ती द्रोण, भीष्म र गर्णजस्तै महारथिहरूका गुरू थिए। उनी विष्णुका छैटौं अवतार मानिन्छ।

२४. शल्य – नकुल र सहदेवकी माता, माद्रीका भाइ।

२५. उत्तरा – राजा विराटकी पुत्री, अभिमन्युकी धर्म्पत्नी।

२६. महर्षि व्यास – महाभारत महाकाव्यका लेखक। पाराशर र सत्यवतीका पुत्र। यी कृष्ण द्वैपायनका नामले पनि चिनिन्छन्। उनी कृष्णवर्णका थिए।