खगेन्द्र संग्रौलासँग साहित्य संवाद –‘मेरा प्रिय तन्नेरी ‘ब्रो’हरु थुप्रै छन्’

$\"khagendra_sangrula\"$ नेपाली साहित्य लेखनको अहिलेको स्थिति कस्तो छ ? सामाजिक यथार्थको परिदृश्यमा उत्पीडनका पर्वतहरुमुनि किचिएर निसासिएका अनाम र पहिचानविहीन भूइँमान्छेहरु समाजका अन्तरकुन्तरबाट कमिलाको गोलोभैँ रमरम उज्यालोमा बाहिर निस्किरहेका छन् । र, साहित्यमा सिर्जनशील कर्ता र जीवन्त पात्रका रुपमा तिनको उपस्थिति बढ्दो छ । निषेधका पर्खालहरुले छेकेर दमनकारी सत्ताले नदेख्नू र नभन्नू भनिएका जीवनका दमित सत्यहरु साहित्यमा अभिव्यक्त भइरहेका छन् । मेरो विचारमा अहिले हाम्रो साहित्यको रोचक र रोमाञ्चक पक्ष यही हो । उसो त साहित्यको सबल, सकारात्मक र आशलाग्दो पक्ष पनि यही हो । प्रतिस्पर्धी प्रकाशन संस्थाहरु खुलेका छन् । राम्रो सज्जाले सिँगारिएका पुस्तकहरुको प्रकाशन बढेको छ । पाठकहरु बढेका छन् र पुस्तकहरुको बिक्री बढेको छ । यहा“नेर प्रश्न उठ्छ, पुस्तकहरुको यो जङ्गलमा के कस्ता पुस्तक छापिँदैछन् र के कस्ता र कति पुस्तक बिक्दैछन् ? चल्तीका प्रकाशकको ब्यापारिक परिभाषामा पुस्तक दुई थरिका छन्— बेस्ट सेलर र कम सेलर । यी दुईथरी सेलरको बीचमा अपवाद त पक्कै होलान् नै । अँ, बेस्ट सेलरको लेखक प्रकाशकका दृष्टिमा छेलोखेलो दूध दिने जर्सी गाई हो, र कम सेलर लेखक हो तुरुक्क दूध दिने डिँगो । त्यसैले बेस्ट सेलरवालेहरुका पुस्तकको अतिरञ्जित होहल्लासाथ प्रचार गरिन्छ । कम सेलरहरुलाई विना प्रचार मानौँ केवल पुस्तकहरुको प्रकृतिको बाना मिलाउनका लागि छापिन्छ । साधारणतया सेलेब्रिटीहरु, स्टन्टबाजहरु, निरङ्कुश सत्ताका सेवक भइखाएका ढोँगी पूर्व निजामति र जङ्गी हाकिमहरु, किशोर–किशोरीहरुको कुर्कुरे बैँसलाई कुतकुत्याउने बजारु माल लेख्नेहरु, राष्ट्रिय आत्महीनता प्रदर्शन गर्ने षड्यन्त्रको सिद्धान्तका प्रेमीहरु, हिंसा, सन्सनी र तिलस्मका शिकारीहरु तथा पोर्नाेग्राफी मार्काका लेखकहरु जर्सी गाईको महलमा पर्छन् । गम्भीर सामाजिक प्रयोजन, मूल्यचेतना र मानवमङ्गलको उदात्त भावनालाई दृष्टिगत गरी कलात्मकरुपले यथार्थको अनावरण गर्ने लेखकहरु तुर्तुरे डिँगाको कित्तामा पर्छन् । जर्सी गाईहरु प्रकाशकबाट अग्रिमरुपमा लाखौँ रकम हात पार्छन्, तुर्तुरे डिँगाहरु अग्रिमरुपमा पाइहाले केही हजार पाउँलान्, नत्र त्यही पनि पाउँदैनन् । पहिलो कित्ताका लेखकहरु, अपवादलाई छाडेर, यथास्थितिका सेवक हुन्, पछिल्लो कित्ताका लेखकहरु आ–आप्नो गच्छेअनुसार वागीचेतनायुक्त प्रतिपक्षका पैरवीकार हुन् । समकालीन नेपाली लेखनमा लेखनका यी दुई बान्की अन्तर्गत विचारका विविध प्रवृत्तिहरु क्रियाशील छन् । यहाँ अस्तित्ववाद हाजिर छ । एकाध लीला लेखकहरु मायावी लीला गरिरहेकै छन् । जति बुझ्न खोज्यो उति नबुझिने उत्तरआधुनिक पथका केही भाष्यकारहरु दुरुह आत्मालाप वा मनोवाद गर्नमा तल्लीन छन् । यिनमा जानअन्जान साहित्यलाई जीवनविमुख गराउने चेष्टा देखिन्छ । साहित्यमा सबाल्र्टन पनि उपस्थित छ । डायस्पोरिक (?) लेखन पनि चल्तीमा छ । अध्ययन, मनन, चिन्तन र दुष्टिकोणविनाका थाङ्ने गजलहरुको त बाढी नै आएको छ । प्रगतिशील फाँटमा दुईवटा धार देखिन्छन् । स्वनिर्मित पिन्जराबद्ध एउटा धार छ । अर्को स्वनिर्मित पिन्जराका रुढि, बन्देज र निषेधहरु तोड्दै प्रगतिशील प्रयोजनका साथ चिन्तन र सिर्जनाको फराकिलो फाँटमा विस्तारित हुन यत्नशील धार छ । पहिचान र अधिकारको दाबी गर्ने उत्पीडित समुदायका सिर्जकर्मीहरुको हस्तक्षेपकारी उपस्थिति रमितलाग्दो छ । निकैजना नारी लेखकहरु विषयगत र कलात्मक दुबै सामथ्र्यका साथ साधनारत छन् । जर्सी गाई प्रवृत्ति र तुर्तुरे डिँगो प्रवृत्ति समकालीन लेखनका दुई द्वन्द्वरत प्रवृत्ति हुन् । यो तुर्तुरे जीवनवादी प्रवृत्तिको द्योतक हो । सस्ंस्थापनमुखी जर्सी गाई धेरै बिक्ला, तर साँच्ची नै टिक्ने र जनोपयोगीचाहिँ तुर्तुरे डिँगो नै हो । हाल नेपाली साहित्यमा लाल क्रान्तिको उथलपुथलबाट निसृत सामाजिक चेतनाका विविध आयामहरु पनि विविध विधामा विविध कोणबाट अभिव्यक्त भइरहेका छन् । यस अर्थमा नेपाली साहित्यमा यो अत्यन्तै रोचक र रोमाञ्चक समय हो । म कमी एउटै कुराको देख्छु । त्यो के हो भने सौन्दर्य चिन्तन र साहित्य समीक्षाको फाँट एकदमै निम्छरो छ । त्यसैले, श्रेष्ठ र चुत्थो एवं स्तरीय र स्तरहीन रचनाको भेद खुट्याउने मानकको अभावमा साहित्यमा अन्यौल व्याप्त छ । यो अन्यौलबीच खास गरेर उदीयमान प्रतिभाहरु साधनाको यात्रामा कुहिराको कागभैँ दिग्भ्रमित हुने ठूलो खतरा छ । तपाईंको लामो लेखन अनुभव छ । वर्तमान साहित्यको स्वर विगतझैं निरन्तरता हो कि नयाँ हो ? मेरो विचारमा सामाजिक चेतनाको प्रवाहमा सधैँ निरन्तरता र नवीनता दुईवटा तत्वको योग हुन्छ । चेतना प्रवाहमा सामाजिक उपादेयता ननिख्रिएका तत्वहरुको निरन्तरता रहन्छ । र, त्यो निरन्तरतामा समयका नूतन पदचापहरु, समाजका नवीन सपना, आकांक्षा र अभिरुचिहरु जोडिइरहन्छन् । साहित्यको स्वरको हकमा पनि, मेरो विचारमा, सत्य कुरा यही नै हो । तपाईंले २० को दशकदेखि अनवरत रूपमा लेखिरहनुभएको छ । तत्कालिन विषय र वर्तमान विषयहरू फेरिए कि उस्तै छन् ? सामाजिक यथार्थमा आएको परिवर्तनसँगै लेखनका विषयहरुले नितान्त नौला औतार धारण गरेका छन् । हिजो नेपाली समाजमा एकात्मक चरित्रको राजतन्त्रीय केन्द्रीकृत हैकम थियो । र, साहित्य सिर्जना त्यही त्रूmर यथार्थको पक्ष र विपक्षमा क्रियाशील थियो । आज हाम्रासामु गणतन्त्र छ । सामाजिक र सांस्कृतिक विविधतालाई सम्बोधन गर्न यत्नशील संघीयताको आक्रामक एजेन्डा राजनीतिको टेबुलमा छ । समाजका अनाम र उपेक्षित, वञ्चित र बहिष्कृत समुदायहरु सामाजिक न्याय र समान अधिकार, जातीय पहिचान र अस्मिताको दाबी गरिरहेका छन् । आज दलित, अपाङ्ग, एकल महिला, तेस्रो लिङ्गी आदि अधिकार प्राप्तिको संघर्षमा डटेका छन् । आज मधेश शिर ठाडो पारेर समानता र प्रतिष्ठाको दुर्दम अभियानमा कटिबद्ध छ । जनजातिगणले पहिचान र अस्मिताको ध्वजा उठाएको छ । यसरी सामाजिक यथार्थले कोल्टो फेरेको छ । आधा आकाशको बलशाली दावीका साथ महिलाहरुका आवाज मुखरित भइरहेका छन् । यस्तोमा लेखनको विषय नयाँ त हुने नै भयो । जहिले पनि अरूको आलोचना एकदमै प्रष्ट भाषामा गर्ने र जोखिम उठाउने तपाईंको लेखनलाई गालीशास्त्र भनेर गाली गर्नेहरू पनि छन् । तपाईं आफैंचाहिँ के भन्नुहुन्छ ? समाज सोचाइ र स्वार्थ एवं मनोवृत्ति र संस्कारमा विभाजित छ । चिन्तन र संस्कृतिमा सामन्तवाद अभैँ बलशाली छ । मुखले जप्ने सिद्धान्त र वादहरु जेसुकै होउन्, मानिसहरु सामान्यतया प्रभु र भक्तमा विभाजित छन् । आप्mना प्रभुको दुर्मति र दुश्चरित्रमाथि कसैले टिप्पणी, ब्यङ्ग्य वा कटाक्ष गर्दा ती प्रभुका भक्तहरु रुष्ट हुनु स्वाभाविकै हो । मेरो लेखनलाई गालीशास्त्र भनी न्वारान गर्ने आखिर निजहरु नै त हुन् । तपाईं कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्य हुनुहुन्थ्यो कुनैबेला । अहिले हुनुहुन्न । तपाईंले पार्टी छाडेको कि पार्टीले तपाईंलाई छोडेको ? मलाई यो प्रसङ्ग ठट्टाजस्तो लाग्छ । पैँतीस सालतिर स्वनाम साथी र उनका अरु केही मित्रले काठमाडौँमा ‘सर्वहारावादी कम्युनिस्ट लिग (सकली)’ नामक संगठन खोले । त्यो जनाधार र क्रियाकलाप खासै नभएको फुच्चे र कोठे संगठन थियो । मित्र स्वनामलाई लाग्यो होला, संगठनमा शोभाकै लागि भए पनि एउटा साहित्यकार त चाहिन्छ नै । बस्, उनले मेरो नाम आप्mनो दलमा ट्याक्क दर्ता गरिदिए । मेरो नामैले केही लछार्छ भने लछारिरहोस् भनेर मित्रको आग्रह मैले मानेँ । करिब दुई वर्षपछि स्वनाम साथीको सकली र रुपलाल विश्वकर्माको मजदूर–किसान संगठन एक भए । त्यो मेलसँगै मैले आप्mनो नाम सकलीबाट झिकेँ । न सकलीमा प्रवेश मेरो रहर थियो, न सकलीबाट आप्mनो नाम झिक्दा मलाई कुनै विशादको अनुभूति भयो । बस्, मेरो क्षणभङ्गुर पार्टी–जीवनको आयु तुरियो । यो बाटो हिँडेर यहाँसम्म आइपुग्दा तपाईंले संगत गरेका कत्ति लेखकहरू आज यस संसारमा हुनुहुन्न र, कत्तिचाहिँ हुनुहुन्छ । सबैलाई मूल्याङ्कन गर्दा कस्तो लाग्छ ? विराट् आकारको यो प्रश्नको उत्तर दिन मैले एउटा ढड्डा नै लेख्नुपर्ने हुन्छ । हाललाई असमर्थताको लागि क्षमा याचना । तपाईं जसका लागि लेख्नुहुन्छ, ती मान्छेका जीवन आज पनि उस्तै छ । यसरी हेर्दा आफ्नो लेखनको सार्थकता रहेनछ भन्ने लाग्दैन ? तिनको जीवन हुबहु उस्तै छैन । कालक्रममा तिनको चेतना बढेको छ । तिनमा मानवोचित जीवन जिउने उत्कण्ठा जागेको छ । आप्नो लेखन निरर्थक लाग्ने भए, मित्र, आखिर म किन पो लेखिरहँदो हुँ र ? सँगै काम गरेका साथीहरूको पनि विचार नमिल्नेबित्तिकै तपाईं तिनप्रति कठोर कटाक्ष गर्र्न पछि पर्नुहुन्न । यस्तो किन गर्नुहुन्छ दाइ ? पुतली ठानेर प्रेम गरिएको चीजभित्रबाट अनपेक्षितरुपले फुत्त झुसिल्किरो निस्कँदा गरिने प्रतिक्रिया कठोर कटाक्ष सिवाय अरु के नै पो हुनसक्ला र ? तपाईंको जीवनको यति लामो लेखन–यात्रामा तमोर नदीको किनारबाट काठमान्डुसम्म आउँदाका घुम्तीहरू बताइदिनुहोस् न । हरेक व्यक्तिको जीवन एउटा नागबेली यात्रा हो । यात्रामा घर्षणपछि घर्षण झेल्नुपर्छ । यो घर्षणमय यात्रामा कुइनेटापछि कुइनेटा आउँछन् । म पूर्वी पहाडबाट काठमाडौँ आएँ । देब्रे ढल्कुवा विचारसँग मेरो सत्सङ्ग भयो । विश्वविद्यालमा अंग्रेजी साहित्य पढ्दै गर्दा लाग्यो, यो बुज्र्वा शिक्षाको काम छैन । गर्नृुपर्ने पर्ने त लाल क्रान्ति पो हो । बस्, रुकस्याक ब्यागभरि माओकृत रेडबुक बोकेर मास्टरीको भेषमा म लमजुङतिर लागेँ । गाउँमा पञ्च, पुलिस र अनुदार चित्तका एकथरी कांग्रेसले मलाई बसीखन दिएनन् । र, झोलितुम्बा बोकेर मैले रातारात काठमाडौँतिर टाप कसेँ । त्यसपछि तनहूँ गएँ । बन्दिपुरमा मेरो अन्तर्जातीय घरजम भयो । त्यसपछि मास्टरीकै भेषमा चितवन गएर पाँच वर्ष बसेँ । रामकृष्ण पन्त नामक सन्काहा सीडीओले मलाई मार्छु भन्यो । अनि झिटीगुन्टा बोकेर फेरि अन्धकारका पत्रभित्र लुक्दै म काठमाडौँ आएँ । त्यसउप्रान्त म काठमाडौँमै छु । यी भए भूगोलका कुइनेटाहरु । त्यसो त विचारका कुइनेटाहरु पनि छन् । आरम्भमा म स्टालिनद्वारा स्थापित संकीर्ण, रुढ र असहिष्णु कम्निस्ट चिन्तन परम्पराको प्रभावमा थिएँ । माओ विचारको संगतपछि म स्टालिन प्रवृत्तिबाट किञ्चित् अलग्गिएँ । लिओन ट्राटस्की, आन्टोनियो ग्राम्सी, जर्ज लुकाज र बर्तोल्त ब्रेख्तले मेरो दृष्टि क्षितिज फराकिलो पारिदिए । एबर्ड सइद, नोम चोम्की र इडुआर्डो गालिआनोसम्म आइपुग्दा मेरो दृष्टिकोणको दायरा झनै फराकिलो भयो । अहिले म जे छु, म विचारका यिनै मोडहरुको उपज हुँ । लिम्बू गाउँमा हुर्केको तपाईं असाध्यै चकचके स्वभावको र छुच्चो हुनुहुन्थ्यो (नव–युवा प्रकाशित तपाईंकै संस्मरण पढेर थाहा पाएँ) । आज एउटा विद्वान लेखक, समीक्षक, विश्लेषक बन्नुभयो । यसबारे केही भनिदिनुहोस् न । मेरो त्यो अघिल्लो चित्तवृत्ति र तपाईँले औँल्याउनुभएको यो पछिल्लो अवस्थाबीच के साइनो छ मलाई थाहा छैन । तपाईंका कथा, उपन्यास, संस्मरणहरू जहिले पनि भुईंमान्छेका जीवनसँग जोडिएका हुन्छन् । तपाईं आफैंचाहिँ भुईंमान्छे कि भुईंमान्छेको लेखक मात्रै ? म किञ्चित् सुविधासम्पन्न भुइँमान्छे हुँ । म सार्वजनिक बाहनमा यात्रा गर्छु । म भूइँमान्छेहरुका बस्ती चहार्दै हिँड्छु । म तिनका आँखाको भाव पढ्छु, तिनका सपनाको रङ्ग नियाल्छु, तिनका आकाङ्क्षाको स्पन्दन ठम्याउने चेष्टा गर्छु । मेरा यी सबै यत्नहरुले तीप्रति ममा समभाव जगाउँछन् र मेरो तिनीहरुसित निकटताको नाता बन्छ । यसरी म तिनीहरुदेखि केही टाढा छु, र साथसाथै नजिक पनि । धेरै लेखकहरूको जीवन ढोंग, कुण्ठा र दम्भमा बितेको देखिन्छ । तपाईंमा यी र यस्ता कमजोरी कत्तिका छन् ? मेरो जीवनका सबै आयामहरु केही नै नलुक्ने गरी सार्वजनिक भएका छन् । म के हुँ त्यसको निरुपण हुने त लोकदृष्टिको तराजुमा पो हो । मौलिक लेखन, अखबारीे लेखन त छँदैछन् । त्यसमाथि तपाईं राम्रो अनुवादक पनि हुनुहुन्छ । अर्काको अनुवाद गर्दा आफ्नो सिर्जनशीलता छोडेर अन्यत्रै भड्किएजस्तो लाग्दैन ? लाग्दैन । म जे जान्दिनँ वा गर्न सक्दिनँ त्यसको क्षतिपूर्ति अनुवादबाट गर्ने प्रयास गर्छु । मेरा अनुवादहरु मेरो ज्ञान, दृष्टिक्षितिज, अनुभव र संवेदनालाई विस्तार गरिदिने माध्यमहरु हुन् । यस अर्थमा मेरो अनुवाद कर्म मेरो सिर्जनशील कर्मकै पूरक हो । खगेन्द्र संग्रौलाले यस समाजलाई के दियो भनेर आफैंले भन्नुपर्दा ? सिर्जनकर्मीका नाताले म मौरीजस्तै हुँ । मौरीले पूmलदेखि ढलसम्म डुलेर कुट बटुल्छ । त्यसरी सँगालिएका विविध प्रकृतिका रसहरुलाई प्रशोधन गरी मौरीले मह बनाउँछ । चाकामा महको मात्रा कति छ, त्यसको स्वाद कस्तो छ र त्यसको आरोग्यकारी गुण कस्तो छ त्यो जान्ने र भन्ने मौरीले होइन, मह उपभोग गर्नेले पो हो । म खै के भनुँ ? तपाईं बाहुनको छोरो, गुरुङ्सेनी श्रीमती विवाह गर्नुभयो । प्रेम विवाह नै होला (त्यसबेलाको समाजमा मागेर अन्तजार्तीय विवाह गर्नु सम्भव थिएन) । भनेपछि तपाईंका पाठकलाई तपाईंको प्रेम–प्रशंग सुनाइदिनुस् न । मेरी श्रीमती तमु हुन् । हाम्रो प्रणयको कथामा त्यस्तो रहस्यमय, रोमाञ्चक, विस्मयकारी वा विशेष रुचिकर तत्व केही छैन । हाम्रो भेट तनहुँको सुन्दर पर्वतीय नगरी बन्दिपुरमा भयो । म हाईस्कुलको मास्टर, उनी अस्पत्तालकी स्टाफ नर्स । ग्रामीण भेगको सानो ठाउँमा पढेलेखेका मानिसहरु धेरै हुँदैनन् । त्यसैले जो पठित छन्, तिनले रोज्न पाउने पठित जोडी धेरै हुँदैनन् । संयोगवश, हाम्रो डेरा एउटै घरमा हुनपुग्यो । म होटलमा भात खान्थेँ । अल्सरको मधौरु थिएँ म । होटलको खान्कीले मेरो पेट दुखाइरहन्थ्यो । मेरी हुनेवालीका चित्तमा करुणाभाव जागृत भएछ क्यार, उनले सँगै खाउँ भनी मलाई आमन्त्रण गरिन् । एउटै चुलाको भात, एउटै घरको बास । हाम्रा मन मिले, माया बस्यो, सल्लाह गरियो र बिहा गरियो । बस्, मेरो मायापिर्तीको जम्मा कुरो यत्ति हो । सामाजिक विषयलाई लिएर नागरिक आन्दोलनको अगुवा बनेर देश डुल्नुभयो, अहिले त्यस आन्दोलनलाई अरूले कस्मेटिक रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन् । आन्दोलनको उठान गरेर मझधारमै छोडिदिनु कति ठिक थियो दाइ ? नामै त नागरिक आन्दोलन छ जसले आप्mनो प्रकृति, धर्म र आयुबारे यसै पनि धेरै कुरा भन्छ । नागरिक आन्दोलन तहगत संगठन, कार्यालय, स्ट्याम्प–प्याड, झन्डा, चुनिएका नेता, सत्तारोहण गर्ने आकांक्षा आदिसहितको राजनीतिक दलजस्तो संस्था होइन । यो त आन्दोलन हो । समयको आवश्यकता र आह्वानलाई स्वीकार गरी हामी अपेक्षाकृत स्वतन्त्र नागरिकहरु आन्दोलनमा जुट्यौँ । हामीले आप्mनो धर्म पूरा ग¥यौँ र नागरिक आन्दोलनले विश्राम लियो । राजनीतिको रथ हाँक्ने जिम्मा हाम्रा काँधबाट पेशेवर राजनीतिकर्मीहरुका काँधमा स¥यो । नागरिक आन्दोलनले गर्ने नै यत्ति हो । अनि केको मझदारका कुरा ? तपाईंले विगतमा मास्टरी पनि गर्नुभयो । मास्टरी पेशा छोडेर बेरोजगार र बागी लेखक बन्ने तपार्ईंको रोजाई सन्की पनि थियो हगि । मेरो रोजाइ सुविचारित थियो । निरंकुश सत्ताका श्वानहरुले मलाई दिनुसम्म दुःख दिए । त्यो बेला रोज्नलाई मेरासामु दुईवटा विकल्प थिए । निरंकुश सत्ताका अगाडि घुँडा टेकेर मास्टरी धान्नु वा आस्थाको दीप अघि लगाएर जोखिमको बाटो हिँड्नु । मैले पछिल्लो विकल्प रोजेँ । आप्mनो रोजाइमा मलाई ग्लानि होइन गौरव छ । अहिले पनि तपाईंका पाठकहरू गल्लीमा छन्, पत्रिकामा तपाईंलाई खोजि हिँड्छन् । तपाईं भने बिजुली मिडियाहरूतिर अलि बढि ढल्किनुभयो । अब तिनले तपाईंलाई कहाँ पढ्ने ? यो मेरालागि बडो सन्तापकारी प्रश्न हो । पत्रिकामा यसो औँसी–पूर्णिमाको छेक पारेर थोरै लेख्दै बसेको थिएँ, एकजना जोशिला तन्नेरी मित्रले ख्यालख्यालमै मलाई तानेर साइबर मिडियामा पु¥याए । विचार सम्प्रेषण र जनमत निर्माणमा साइबर मिडियाको महत्व बढ्दो छ भन्ने मलाई थाहा छ । तर लाग्छ, मेरा लगभग ९० प्रतिशत पाठकहरु साइबर मिडियाको पहुँचदेखि बाहिर, तल भूइँमा छन् । अब म गरुँ के ? मात्रा मिलाएर दुवैतिर लेख्नुपर्ला । उमेरले ७० पुग्नुभो । व्यहारमाचाहिँ युवाहरूसँग ‘ब्रो खै खुक्स हानूँ’ भन्दै हिँड्नुहुन्छ । ‘म बूढो भएँ’ भनि स्वीकानु साँच्चै दुःखपूर्ण छ है ? बूढा दुई थरीका हुन्छन्— विचारका बूढा र उमेरका बूढा । मलाई दिक् र कालको अभैm राम्रै चेत छ । मैले अभैm इतिहासका पदचापहरुको भेउ पाउन छाडेको छैन । त्यसैले विचारको हकमा म ठीकै छु । उमेरले भने म बूढौलीतिर लागेँ क्यार । जन्मेको भूगोल र हुर्केको परिवेशका हिसाबले म परेँ पूर्वेली मनुवा । यो ‘ब्रो’ जो छ, पूर्वमा खास गरेर जनजाति युवाहरुमाझ गरिने अन्तरङ्ग र मनोविनोदी सम्बोधनको अभिव्यक्ति हो । मेरा प्रिय तन्नेरी ‘ब्रो’हरु थुप्रै छन् । तीसँगको सङ्गतको निकटताबाट ममा तरुणाइँका जीवन्त आवेगहरु सञ्चार हुन्छन् । त्यसैले यो ‘ब्रो’ मलाई मनपर्छ । बस् । लेखनमा तपाईंसँग आइरहने सोम को हो ? मेरा सक्कली सोम वसन्त थापा हुन् । कहिलेकाहीँ वास्तविक पात्रको नाउँ नकाडीकन तर चिनिने गरी प्रस्तुत गर्दा म ‘सोम’को प्रयोग गर्छु । त्यस्ताहरु नक्कली सोम उर्प अन्तरेहरु हुन् । गगन थापा, नरहरी आचार्यलाई भोट माग्दै हिँड्ने कम्युनिष्ट लेखक हो हगि तपाईं ? म कम्युनिष्ट लेखक होइन, देब्रे ढल्कुवामात्र हुँ । गगन थापा र नरहरि आचार्य मेरो दृष्टिमा सन्दर्भ–सन्दर्भमा देब्रे ढल्कुवा हुन् । जहाँ मन र मत मिल्यो त्यहाँ मैले तिनलाई समर्थन गरेँ । यसो गर्नु वैचारिक विचलन वा नैतिक अर्घेल्याइँ हो र ? लेखन–यात्रामा यहाँसम्म आइपुग्दा ‘केही गरियो बाबै’ भन्ने लाग्छ कि ‘थुइक्क केही गर्न सकिएनछ’ भन्ने लाग्छ ? दुबै लाग्दैन । लेखन मेरालागि जगत्सँग प्रतिक्रिया गर्ने माध्यम हो । म जे छु, मलाई त्यस्तो बनाउनमा यो जगत्को साथ र हात छ । र, यो जगत्को गुनको पैँचो तिर्नुपर्ने मेरा कर्तव्यहरु छन् । लेखेर म त्यही कर्तव्य निर्वाह गरिरहेको छु । मरिजाने जिन्दगीको कत्तिको माया लाग्छ ? जीवनलाई पछाडि फर्कि हेर्दा कस्तो देख्नुहुन्छ ? जिन्दगीको माया समस्त प्राणीहरुको नैसर्गिक प्रवृत्ति हो । यो दुर्लभ जिन्दगीप्रति मेरो अगाध सम्मानभाव छ । आप्नो जीवन यात्राका पदचिन्हहरु हेर्दा मलाई न उत्रो गौरव लाग्छ न ग्लानि । लाग्छ, जीवन ठीकै त बाँचियो । तपाईंलाई झुर लेख्न डर लाग्छ कि मर्न ? निःसन्देह मर्न । खगेन्द्र संग्रौला नेपाली लेखन–संसारमा किन अरूभन्दा छुट्टै देखिन्छ होला ? तपाईं खगेन्द्र संग्रौलाको पाठक भएर भनिदिनुस् । म कसरी भनुँ खै ? लेखनमा मेरो छुट्टै निजत्व भए त्यो त देख्नेले बुझ्ने र भन्ने कुुरा पो हो । लेखकदेखि छुट्टिएर पाठक भई आप्mनो लेखनलाई हेर्न सकिन्छ र ? आप्mनो अहम्जन्य संस्कार त्यो पाठकमा पनि त सञ्चार होला । (हालै सार्वजनिक भएको इतर विचारबाट साभार, यो वार्ता मणी काफ्लेले गरेका हुन् )