११२ किमि छोटो, पक्की र दूईलेनको सडक भएको तातोपानी नाका किन खुलेन ? यस्ताे छ रहस्य

काठमाडौं । लामो समयदेखिको भारतीय नाकाबन्दीको विकल्पको रुपमा चीनबाट इन्धन भित्र्याउने सरकारी प्रयास भौगोलिग जटिलता तथा चीनसँगको नाका असहज भएको चर्चा चौतर्फी चलिरहेको छ ।   हाल चीनसँग सडक संजालबाट जोडिएका सिन्धुपाल्चोकको तातोपानी र रसुवाको केरुङ नाका दुईवटामात्रै भरपर्दा विकल्प हुन् । चिनले नेपाललाई अनुदान स्वरुप दिएको १ हजार मेट्रीक टन इन्धनमध्य १ लाख लिटरभन्दा बढी मात्रामा केरुङ नाकाबाट भित्रिइसकेको समेत छ । तर चीनको भुगोलमा बाटो अवरुद्ध भएका कारण बाँकी इन्धन भित्रिन सकेको छैन ।   महाभूकम्पका कारण यि दूबै नाका केही समय अघिसम्म बन्द थियो । दशैं अगाढी दुबै नाका संचालनमा ल्याइएपनि व्यापारिक कारोवार भने दुवै नाकाबाट भईरहेको छैन । तातोपानी नाकामा चीनियाँ पक्षले व्यापारिक कारोवार गर्न खुल्ला गरेको छैन भने केरुङ नाकामा बारम्बार चीनियाँ भुगोलमा आउने बाटोको अवरोधका कारण संचालनमा छैन ।   नेपालको तात्कालिन आवश्यकतालाई ध्यानमा राख्ने हो भने केरुङभन्दा तातोपानी नाका नै बढी सहज  हुन्छ तर चीनिया पक्ष तातोपानी भन्दा केरुङलाई नै दिर्घकालिन रुपमा जोड गरिरहेको छ । चीनिया पक्षको दिर्घकालिन रुपमा जे जोड भएपनि नेपाली अधिकारीहरुले अहिलेलाई तातोपानी नाका खुलाउन पहल गर्नुपर्नेमा त्यो पहल भईरहेको छैन ।   रणनीतिक हिसाबले चीनको लक्ष्य सिल्क रोडको अवधारणा अनुसार केरुङ नाका नै हो र उनिहरुको चासो तिब्बतको सूरक्षा जोखिमसँग समेत सम्बन्धित छ । तर नेपालको अहिलेको अभाव टार्ने सजिलो उपाय भनेको तातोपानी नाका संचालनमा ल्याउनु बाहेक अरु देखिन्न ।   किन तातोपानी नाका ? अहिले केरुङ नाका खुल्ने र बन्द हुने क्रममा छ । काठमाडौंदेखि केरुङसम्मको १७४ किमि बाटो करिब सबै ठाउँमा सिंगल लेन छ भने नेपालतिर वर्षामा पहिरोको जोखिम उच्च छ । उता चीनको भुगोलमा अब करिब ३ महिना हिउँ परेर बाटो अवरुद्ध हुन्छ । त्यो क्रममा प्राय त व्यापारिक कारोवार गर्न असम्भव हुन्छ । अर्कोतिर काठमाडौंदेखि चीनको सिगात्सेसम्मको दुरी तातोपानी नाकाको तुलनामा ११२ किलोमिटर बढी पर्छ । अर्थाता काठमाडौं–केरुङ–सिगात्से सम्मको दुरी ७१० किलोमिटर हो भने काठमाडौं–तातोपानी–सिगात्सेको दुरी ११२ किलोमिटर कम अर्थात ५९८ किलोमिटर मात्रै हो ।   भौतिक पुर्वाधारका हिसाबले बर्षौदेखि संचालनमा रहेको तातोपानी नाकामा सबै पूर्वाधारहरु छन् । विजुली, टेलिफोन, इन्टरनेट, बैंक तथा होटल लगायतको बजार व्यावस्था तातोपानी नाकामा दुबै मुलकका सिमाक्षेत्रहरुमा प्रशस्त छ । तर केरुङ नाकामा दुबै देशका सिमाक्षेत्रहरुमा माथी उललेखित सुविधा छैन ।   केरुङ नाकाबाट नेपालतिरको बाटोमा १२ हजार लिटर क्षमताका ट्यांकरहरु पनि मुश्किलले छिर्छन् भने १२ हजार लिटर तेल बोकेर आउन सक्दैनन् । नेपालसँग १६ हजार लिटर क्षमताका ट्यांकरहरु बढी छन् । ति जान सक्ने कुरै भएन । उता तातोपानी नाकामा भने १६ हजार लिटर क्षमताका ट्यांकरहरुले समेत पूर्ण क्षमतामा ढुवानी गर्न सक्छन् ।   तातोपानी  नाकामा बाह्रविसेमाथिको २८ किलोमिटर सडकखण्ड बाहेक चीनको बाटो समेत दुरुस्त र राम्रो छ भने केरुङ नाकामा पर्ने चीनको बाटोसमेत कच्ची अवस्था र पहिरोको जोखिममा छ ।   भूकम्पले थिलोथिलो बनाएको तातोपानी सडकखण्ड अहिले मालबहाक गाडी संचालनमा आउनसक्ने अवस्थामा छ । वर्षाको समयमा बाह्रविसे माथिको २८ किलोमिटर सडकखण्डमा समस्या आउन सक्छ तर अहिल्यै भने केही समस्या छैन । तातोपानी बजारमा नयाँ खनिएको सडक ट्रयाक केही अप्ठ्यारो छ तर मर्मत गरे २,४ दिनमै सहज सडक बन्छ ।   दुबै पक्षको उदाशिनता तातोपानी नाका तत्कालन संचालनमा ल्याइने हो भने नेपाललाई आवश्यक इन्धन भित्र्याउन कुनै समस्या छैन । तर नेपाल र चीनका अधिकारीहरु यसबारेमा उदाशिन छन् । नेपालको कर्मचारी संयन्त्र सकेसम्म चीनसँग कारोबार नहोस् भन्ने ठान्छ । यसअर्थमा सहज रहेको तातोपानी नाकाभन्दा केरुङ नाकामा जोड गरिरहेको छ । जसलेगर्दा कारोबार हुन नसक्ने चीनिया नाकाबाट कारोबार हुने कुरै भएन । आयल निगमका एक अधिकारी भन्छन्–निगम नै इन्धन चीनबाट ल्याउने पक्षमा छैन । कर्मचारी संयन्त्र भारतीय प्रभाव छ । उनिहरु केरुङ नाका रोज्नुको पछाडी चीनसँग तत्काल कुनै कारोबार नहोस् भन्ने पक्षमा छन् ।   उता चीनको आफ्नै रणनीतिक र दिर्घकालिक अनि सूरक्षा जोखिमका कारण उदाशिन बनिरहेको छ । चीनले सिल्करोडका अवधारणामा नेपालको केरुङ नाकालाई राखेको छ । जसका कारण पूर्वाधारहरु केरुङतिरै विकास होस् भन्ने पक्षमा छ । अर्को उसको तीब्बती मामला हो । तातोपानी नाकाबाट चीनले सुरक्षा खतरा मानेको छ ।   दुबै मुलकको अनौठो उदाशिनताले नेपालको नाकाबन्दीको बैकल्पिक व्यवस्था भरपर्दो भइरहेको छैन । नेपालले चीनलाई रणनीतिक रुपमा केरुङ नाका बनाउन सहयोग गर्ने बचन सहति अहिलेलाई तातोपानी नाका संचालनमा ल्याउन मनाउनुपर्ने अवस्था देखिन्छ । यसो गर्दा पनि चीनले मानेन भने भन्नुपर्ने हुन्छ कि –चिन भारतीय नाकाबन्दीलाई अघोषित रुपमा सहयोग गरिरहेको छ ।