यसरी मनाए, सिन्धुपाल्चोकका भूकम्प पीडितले काठमाडौंमा ल्होछार

ल्होछारकै दिन पूर्वप्रधानमन्त्री सुशील कोइरालाको निधन भएपछि तामाङहरुको अनुहारमा उतिसारो हर्ष देखिएन । तर पनि तामाङहरु दुःखलाई भूलेर केही क्षण नयाँ वर्षलाई स्वागत गर्न तल्लिन देखिए । तीनदिनसम्म बौद्ध स्तुपाको प्राङ्गणमा चलेको ‘ल्होछार ज्ञान महोत्सव तथा साँस्कृतिक प्रर्दशनी’ चलिरहेकै थियो । अघिल्ला दुई दिन भन्दा ल्होछारको दिन बौद्धमा रौनकता कम देखिन्थ्यो । कारण बौद्ध स्तुतामा झुमिरहेका तामाङहरु टँुडिखेलमा पुगेका थिए । सायद एउटा सभ्यताको स्वर राजधानीको बीचमै गएर सबैलाई सुनाउँने धोको हुनसक्छ । अर्को धोको चाँही आफैले बनाएको दरबारहरुको बीचमा गएर चिच्याई चिच्याई तामाङ गीत गाउँन मन लागेर पनि होला । साँझ ढल्दै थियो । म ल्होछारको रौनकता हेर्न बौद्धतिर लम्किएँ । एक फन्को बौद्ध घुम्दा केही खल्लो महसुस भयो । बौद्धको प्राङ्गणमा उति सानो ह्लोछारको रौनकता थिएन । अघिल्लो दिनसम्म विभिन्न विषयमा विमर्श भएको स्थानमा परेवाले घरबार जमाएको थियो । स्तुपाको टुप्पा भूकम्पले लगेपछि त्यहाँको दृष्य सिन्धुपाल्चोक र दोलखातिरको भूकम्पले भत्काएको खण्डहर बस्ति जस्तो देखिन्थ्यो । टुँडिखेल जान लम्किएको मेरो पाइला एकाएक त्रिपालतिर बढ्यो । बौद्ध वरिपरिको भूकम्प पिडितको छाप्राहरु खोज्दै हिँडे । बाटोमा केही तामाङ युवा यूवती तामाङ ड्रेस लगाएर हिडेका देखिन्थे । गालामा ट्याटुसमेत देखेँ । साना साना केटाकेटीहरु तागी लगाएर खाप्सी टोक्दै हिडेको देखिन्थ्यो । म घुम्दै घुम्दै पुगेँ बौद्ध नयाँबस्तीतिर । जहाँका पालमाथि माथि लुङ्दार र दज्र्यूहरु फहराईरहेको देखेपछि मेरो पाइला रोकियो । नजिकै चौतारामा उम्लिएँर पालतिर हेरिरहेँ । अग्ला अग्ला बिल्डिङको बीचमा बनाइएको त्रिपालका टहराहरु । टहरा भन्दा अलि वर सडक छेउमा बनाइएको शौचालय । त्यसको छेउमा बनाएको पानी तान्ने कल । टहराको माथि माथि फहराइरहेको दज्र्यू र लुङ्दार। टहराको बीचमा साना साना तामाङ केटाकेटीहरु स्पिकरमा तामाङ गीत लगाएर नाचिरहेको । ढल्दै गरेको साँझसँग उनीहरुलाई सरोकार थिएन । टहराको बीचमा बनाएको खाली ठाउँमा अलि अलि गर्दै निकै नै तामाङ पोसाक लगाएका पाँच छ वर्ष देखि बाह्र चौध वर्षका नानीहरु जम्मा हुन थाले । सडकमा हिडेका बटुवाहरु एक झल्को हेर्थे गीत बजिरहेको टहरातिर; अनि लाग्थे आफ्नो गन्तव्यतिर । उनीहरु नाचिरहे धेरै बेर । केही मानिसहरु खाना बनाउन तल्लिन देखिन्थे । केही चाँही सबै जनासँगै बसेर खाना खान ठाउँ बनाउँदै थिए । चौतारीमा एकजना बृद्ध आईपुगे । उसले एकतमासले हेरिरहे टहरातिर । केही केटाकेटीहरु हातमा चटपटे लिएर आए । ती बृद्ध एक्लै पो बोल्दै रहेछन् । उनी भन्दै थिए, ‘बिचराहरु, आफ्नो गाउँमा भएको भए कति रमाउथे होला आज ? मैले बोल्न खोज्दा बृद्ध सुस्तरी खोक्दै उठेर गए । टहरातिर कसैले होहल्ला गरेको सुनियो । हेरेँ, एकजनाले पालैपालो नाच्न भनिरहेका थिए । उनीहरु नाचीरहे फरक फरक गीत लगाएर । मेरो मन भने भूकम्पले भत्काएको सिन्धुपाल्चोकको खण्डघर बस्तितिर पुगेको थियो । विनाशकारी भूकम्पले करिब ३७ सय मानिसको ज्यान सिन्धुपाल्चोकबाट मात्र लिएको थियो । ८५ प्रतिशत भन्दा बढि घर ध्वस्त भयो । घरबार बिहिन हुनेको संख्या हजारौं । आफन्तको वियोगमा आँखाबाट बग्ने आशुँको गोहो अझै ओभाएको छैन । राहतको आशामा आँखा ओच्छ्याउन सायद छाडिसके उनीहरुले ।

चिया पसलमा एकजना राजधानीबासीले भनेका थिए,‘त्यो सिन्धुपाल्चोकमा मात्रै किन भूकम्प गइराछ था छ ?

चौतारीको डिलमा उभिएर त्यो अस्थायी बस्तिको ल्होछार हेर्दा हेर्दै म झनै विगततिर डुब्न पुगेछु । बैशाखको २९ गतेले धर्ति एक फेरा फेरि हल्लाएर गएको थियो । काठमाडौं पालमा पसेर तास खेल्दै थियो । एउटा चिया पसलमा घुम्दै घुम्दै पुगेँ । त्यहाँ एकजनाले भनेको बोली आजपनि मेरो कानमा बाराम्बार ठोकिन आइपुग्छ । चिया पसलमा एकजना राजधानीबासीले भनेका थिए,‘त्यो सिन्धुपाल्चोकमा मात्रै किन भूकम्प गइराछ था छ ? त्यहाँका भोटेहरुले गाई कोटेर खान्छन् त्यसैले हो ।’ म झसंङग भएँ । छेउका अरु महाशयहरुले सहीमा सही थापे । मैले बोल्न खोज्दा उनीहरु ज¥याक जुरुक उठेर हिँडे । म दिनभर भूकम्पले भन्दा ति महाशयहरुको बोलीले भित्र भित्रै हल्लिरहेँ । सडकमा गुडिरहेको गाडिको चर्चो हरणले म झस्किएँ । त्रिपालको टहरामा उनीहरु नाचिनै रहेका थिए । मलाई त्यही जान लाग्यो । एकमनले सोँचे,‘उनीहरुको पीडामा मलम लगाउने मसँग औकात छैन । मलम लगाउने हैसियत नहुनेले पीडा किन दिनु ? आँशुलाई समाचारको रंगमञ्चमा चढाएर मजाक किन उडाउनु ? फेरी एकमनले सोचेँ,‘ यो बस्तिको बोली कसले सुनिदिन्छ ? ढुङ्गाको मुक्तिलाई पैसा खुवाउने राष्ट्रप्रमुख भएको मूलुकमा भोको पेटको चित्कार कसले सुनिदिन्छ ? फेरी मैले पो के गर्न सक्छु र ? समाचार बनाएर लेखुँला, केहीले वा वा गर्ला, केहीले तारिफ गर्दै शब्दहरु खर्चिएला, तर यो टहराले के पाउँछ ? दयाको पात्र किन बनाउनु मैले ? ओहो ! कस्तो युद्ध चलेको आफ्नै मन भित्र । म भारी खुट्टा घिसार्दै घिसार्दै त्रिपालको अस्थायी बस्ती पुग्ने मुल गेटमा पुगेँ । गेटमा त पुगेँ तर भित्र पस्ने हिम्मत भएन । घाउमा छर्कन नुनचुक हातमा बोकेर गेटमा उभिरहेछु जस्तो लागिरह्यो । भित्र ल्होछारको रमझम चलिनै रहेको थियो । खाना पकाउनेहरु पकाइनै रहेका थिए । करीब १० मिनेट जति बितेपछि एक जना ६५ / ७० वर्षको बृद्ध गेटतिर आए । कपडा मैलो थियो । अनुहार चिसोले सुन्निए जस्तो देखिन्थ्यो । गेट नजिकै आईपुगेपछि डराई डराई मैले नमस्ते भनेँ । उनले मुसुक्क हाँस्दै ‘नमस्ते बाबु’ भने । उनको नाम रहेछ पासाङ बोम्जन । ‘बुवा केही कुरा तपाईलाई सोध्नु थियो, मिल्छ ? मैले भने । उनले बिनाहिच्किचाहट हुन्छ भने । उनले सुरु गरे सिन्धुपाल्चोकको तातोपानीबाट यहाँ आएर पालमा बस्नुको पीडा । उनले भने, ‘यहाँ बस्न थालेको त आठ महिना भयो । कुइरेले आएर दिन्छ हामीलाई खानेकुराहरु ।’ मैले नेपाल सरकारको कुरा गरेँ । उनले भने,‘खै बाबु, नेपाल सरकारको के कुरा गर्नु।’ छैन, कोही आको छैना आजसम्म ।’ मैले राहतको कुरा गरेँ । उनले पहिला १० हजार त्यसपछि १३ हजार उतै बाह्रबिसेमा पाएको कुरा गरे । ‘त्यो बाह्र हजारपनि पैसा भएत हुन्थ्यो नी बाबु, पसलबाट समान पो लिनुपर्ने रे ।’ उनले भने । [caption id=\"attachment_59089\" align=\"aligncenter\" width=\"750\"] पासाङ बोम्जन[/caption] कुरा गर्दै गर्दै अर्की अधबैसे महिला आईपुगिन् । यनको नाम रहेछ शुशिला खड्का । उनले हामी बीचको सम्वाद सुन्न थालिन् । उनले थपिन् । पच्चीस तीस वटा टहरामा ५०÷६० परिवार । एउटै टेन्टमा चार पाँच धुरी बस्ने गरेको । जसमा जम्मा ५०० जना जति बस्ने रहेछ त्यस टहरामा । कति त फर्के भत्किएको घरतिर । युवा र वयस्कहरु कोहीपनि देखिएन । उनीहरु गाउँ गएका रछेनन् । कति परिवारका आफन्त गुमेका छन् । तपाईहरु कतिसमयसम्म बस्ने त यहाँ भन्दा ती महिलाले ‘खै केही टुङ्गो छैन, अब झन वर्षा लाग्यो’ भनिन् । ‘आजसम्म त कुइरेले हेरिराछ थाहा छैन कहिलेसम्म हो ? ती बृद्धले भने । अनि आज ल्होछार मनाउँदै हो तपाईहरु ? मैले सोधेँ । ती बृद्धले भने, ‘मलाई पनि पुजा त गर्नै पर्छ भन्ने लाग्यो; उ नाची राछन् उनीहरु।’ उनले टहराको बीचतिर औला देखाउँदै भने । [caption id=\"attachment_59090\" align=\"aligncenter\" width=\"750\"] सामुहिक खाना पकाउने ठाउँ[/caption] अनि बाबु तपाई कहाँ बस्नुहुन्छ नी ? ती महिलाले मलाई सोधिन् । मैले त्यही पर गौरीघाट छेउमा बस्छु भने । कुराकानीको क्रममा मैले ती महिलालाई सोधे‘ दिदी कस्तो छ गाउँमा अहिले ? उनले उदास अनुहारमा भने,‘ हाम्रो घर भएको ठाउँमा त उ यो घर पस्ने जत्रो जमिन फाटेको छ । अब काँहा बस्ने होला थाहा छैन ।’ कुरा गर्दा गर्दै उनका ५÷६ वर्षको छोरा आएर सारीको फेर समाएर लुटपुटिन थाले । बालक रोई रहेको थियो ।

बाबु जाउँ न भित्रै चिया खाएर जानु ? ती महिलाले मलाई यति भन्दा म झसंग भएँ ।

‘अनि बा कस्तो थियो पोहोर सालको ल्होछार ? मैले उनको उदायी भङ्ग गर्दै सोधेँ । उनी झनै गम्भीर देखिए । लामो सास फेर्दै उनले भने, ‘आफ्नो ठाउँ त आफ्नै हो नी बाबु । यो त परदेशको ठाउँ; पोहोर त रमाइलो भएको थियो नी ।’ उनी बोल्दा बोल्दै रोकिए । बाबु जाउँ न भित्रै चिया खाएर जानु ? ती महिलाले मलाई यति भन्दा म झसंग भएँ । ‘भो दिदी पछि आउँला नी है । मैले भर्खर खाएर आको ।’ मैले कुरा टार्न खोजेँ । तर ती महिला र बृद्धले मलाई चिया खाएरै जान कर गरे । मेरो अघिको सोँच पुरै बदलियो । यो शहरमा यस्तो भन्ने अब संस्कृति एकादेश कथा भईसक्यो । कहाँबाट आए यी मानिसहरु मानवीयताको सभ्यता बोकेर ? झन् झन् चिसो चिसो हुँदै गएको काठमाण्डुको छातिमा न्यानो स्नेहको सभ्यता बोकेर यी मानिसहरु कहाँ जान्छन् होला अब बास खोज्दै ? कसले होला यी बेघर भएका मानिसहरुलाई बास दिने ? म सोच्दा सोच्दै ती महिलाको पालमा पुगेँ । बाहिरै बस्न खोजेँ । तर आतित्थ्यता घर बाहिर राखेर पुरा हुने थिएन । भित्रै बोलाइनन् । म भित्र पसेँ ।

अधिकांश जसो तामाङ, केही परिवार शेर्पा र क्षेत्रीपनि रहेछ । बृद्धबाले ल्होछारका लागि पुजा गर्न सुरु गरे ।

१० र ८ फिट जति फराकिलो ठाउँ । केही ओढ्ने ब्लाङ्केटहरु । केही थाल र बटुका । तल भूईबाट आधा फिट जति जग उठाइएको । पालको परिपरि पानी तर्काउन खनिएको सानो कुलो । पालको माथि केही लुगा झुन्ड्याइएको । एउटा फ्रेममा राखिएको फोटो । पालको दाँया र बाँयाबाट निस्कन मिल्ने ढोका । पालको माथि दुईतिर थोरै घाम छिर्ने प्वाल । ती महिलाले चिया ल्याईदिइन् । चिया खाँदै मैले खानाको बारेमा सोधेँ । प्रत्येक टहराले पालै पालो पकाउनु पर्ने रहेछ । १ महिनामा एक पटक पालो आउनेरहेछ । खाना पाकी सकेपछि जानकारी दिइन्छ सबैलाई । आ–आफ्नो परिवारले भाँडा लिएर जान्छन् खाना थाप्न । अनि खाना बोकेर टहरामा आएर खाने रहेछन् । [caption id=\"attachment_59100\" align=\"aligncenter\" width=\"750\"] (फाईल तस्वीर) सिन्धुपाल्चोकमा उद्धारको क्रममा देखिएको दृष्य[/caption] आज ल्होछार भएकाले पुजा गर्न सुरुसार भएको थियो । ती महिलाको श्रीमान गाउँ गएको रहेछ । अधिकांश जसो तामाङ, केही परिवार शेर्पा र क्षेत्रीपनि रहेछ । बृद्धबाले ल्होछारका लागि पुजा गर्न सुरु गरे । केटाकेटीहरु तामाङ गीत लगाएर नाचिरहेकै रहेका थिए । म ती महिला र बृद्धसँग बिदा भएर निस्किएँ । बृद्ध बा गेटसम्मै मलाई पु¥याउन आए । ‘आउँदै गर्नु है बाबु’ भन्दै मलाई उनले बिदा गरे । मन भारी भयाे ।  बागमति किनारै किनार हिड्दै गर्दा मनमनै सोचेँ, ‘ प्राकृतिक विपत्तिले त डस्यो डस्यो, राज्यले पनि नडसिदिए हुन्थ्यो ?