नेपालः राहतका लागि भारत–चीनबीच होड

नयाँ दिल्ली, नेपालमा भयावह भूकम्प गए लगत्तै भारत र चीनले जुन तत्परताका साथ राहतका लागि पहल लिए त्यसबाट यी दुबै मुलुकबीच सानो हिमाली मुलुकमा प्रभाव स्थापित गर्न कुन हदसम्म होडबाजी छ भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ । भारतले राहत दल, स्वास्थ्यकर्मीहरुको दल, खाना, औषधी र अन्य जरुरी उपकरणहरुबाट लैस विमान काठमाडौं पठाउन थोरै पनि ढिला गरेन । उता चीनले पनि लगत्तै बचाउ दल, खोजी कुकुर, स्वास्थ्य उपकरण, पाल, कम्बल र उद्धार उपकरणहरु नेपाल पठायो । दुवै मुलुकका नेताहरु नरेन्द्र मोदी र सी जीङ पीङले तत्परताका साथ नेपालमा एकजुटता देखाए । मोदीले आइतबार आफ्नो एक महिने रेडियो कार्यक्रममा भने– ‘हाम्रो मुलुकका कैयौं मानिसहरुका लागि नेपालीहरु आफ्नै मान्छे हुन् ।’ ‘अद्र्ध–औपनिवेशिक सम्बन्ध’ एशियाका दुवै ठूला मुलुकका लागि नेपालमा प्रभाव विस्तारका लागि होड होइन तर, पछिल्ला केही वर्षयता यो प्रतिस्पर्धा बढेर गएको छ । भारतका साथ नेपालको सम्बन्ध धेरै गहिरो छ । यति मात्र होइन, नेपालमा माओवादीहरु सहित धेरै मानिसहरुले नेपाल र भारतबीचको ‘अद्र्ध–औपनिवेशिक’ सम्बन्धको विरोध गर्ने गर्दछन् । उनीहरु भारतको ‘विस्तारवाद’ को कुरा गर्छन् र उनको दरिद्र मुलुकलाई भारतले ‘बधुवा बजार’ मा परिणत गरेको कुरा गर्छन् । नेपाली अर्थव्यव्स्थाका अधिकांश लाभदायक अंगहरुमा भारतीय व्यापारीहरुको नियन्त्रण छ । धेरै मानिसहरुले पानी वितरणको असंगत सम्झौताले सिंचाईमा भारतलाई फाइदा भएको कुरा पनि गर्छन् । नेपालका विपक्षी दलहरु कैयौं पटक राष्ट्रवादी भावनाहरुको दाउ खेल्दै भारत विरोधी बयानबाजी गर्छन् र माओवादी अन्य मुख्यधाराका दलहरुलाई ‘भारतको दलाल’ भन्दै उनीहरुको खिल्ली उडाउने गर्छन् । चीनसँग तुलना हुँदैन अर्कोतर्फ नेपाल भौगौलिक, विभिन्न भाषा र सांस्कृतिक रुपले चीनका तुलनामा भारतसँग धेरै नजिक छ । युनिभर्सिटी अफ लन्डनमा नेपाली र हिमाली स्टडीजका प्रोफेसर मिशेल हट भन्छिन्– ‘भारत त्यहाँका कुनै पनि अन्य राजनीतिक दलहरु जस्तै राजनीतिक रुपले महत्वपूर्ण छ ।’ नेपाली नागरिक भारतीय सेनाको गोर्खा रेजिमेन्टमा अहिलेसम्म काम गर्छन् र नेपाली सैनिकहरुलाई भारतमा प्रशिक्षण दिइन्छ । भारत यस हिमाली मुलुकको हतियारको मुख्य आपूर्तिकर्ता हो । ‘ब्याटल्स अफ द न्यू रिपब्लिकः अ कन्टेम्प्ररी हिस्ट्र अफ नेपाल’ पुस्तकका लेखक प्रशान्त झाले नेपालसँग भारतको खुला सिमा हुनुको अर्थ नेपालको सुरक्षामा भारतको गहिरो चासो छ भन्ने बुझिन्छ भनेर लेख्छन् । उनी लेख्छन्– ‘भारतलाई काठमाडौंमा मित्र सरकार चाहिन्छ किनकी उसले त्यसको मूल्यमा चीनलाई आफ्नो प्रभाव बढाउनबाट रोक्न सकोस् ।’ त्यसैले कुनै अच्चम्मको कुरा होइन कि भारतले भूकम्पबाट प्रभावित छिमेकी मुलुकलाई सहयोग गर्नका लागि तत्काल राहत पठायो । लन्डनका किङग्स कलेजमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका प्रोफेसर हर्ष बी पन्त भन्छन्– ‘नेपाल भारतका लागि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । यसको चीनसँग तुलना गर्न सकिँदैन । भूकम्पलाई लिएर भारतको प्रतिक्रिया अत्यन्त मजबुत हुनु थियो ।’ तर सबै चिज यति सजिलो पनि छैन । अप्रत्याशित प्रतिक्रिया यस क्षेत्रमा चीनको प्रभाव अत्यन्त तिव्र गतिमा बढिरहेको छ । पछिल्ला वर्षहरुमा चीनले नेपालमा सबैभन्दा ठूलो लगानीकर्ताको रुपमा भारतलाई पछि छाडिदियो । उसले सडक, उर्जा संयन्त्रहरु, परिवहन, आधारभूत संरचनाका साथै अन्य कैयौँ विषयमा लगानी बढाएको छ । दुबै मुलुकका बीच व्यापार तिव्र रुपले बढिरहेको छ । चीनले नेपाली भूमीबाट तीब्बती गतिविधि अन्त्य गराउनका लागि कुनै पनि कसर छोडेन । ‘ह्यूमन राइट वाच रिपोर्ट २०१३’ मा नेपालले सिमामा पक्राउ परेका कयौं तिब्बतीहरुलाई ‘जबर्जस्ती’ नियमहरुका विरुद्ध चीनलाई सुम्पिएको कुरा उल्लेख गरेको छ । एउटा रिपोर्ट अनुसार ताइवानलाई भूकम्प राहत कार्यमा भाग लिन रोक लगाईएको छ, तथापी चीनको यसमा कुनै भूमिका थियो की थिएन भन्ने स्पष्ट हुन सकेको छैन । पन्त भन्छन्– ‘नेपाल अब बाठो भइसकेको छ र यी दुवै ठूला मुलुकहरुका बीच फाइदा उठाउन सिकिसकेको छ ।’ भारतलाई डर ? प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले आफ्नो विदेश नीतिको प्राथमिकता र प्रभाव क्षेत्रमा छिमेकी मुलुकलाई नै राखेका छन् । स्पष्ट नै छ, भारत आफ्ना छिमेकी मुलुकमा चीनको प्रभाव कम गर्न चाहन्छ । कुनै दुविधाको कुरा छैन कि जुन रफ्तारमा र जती ठूलो संख्यामा मोदीले यस विपत्तिबाट बच्न प्रतिक्रिया दिए, त्यो भने अप्रत्याशित नै थियो । पन्त भन्छन्– ‘भारतमा नेपाललाई चीनतर्फ ढल्किनु दिनु हुँदैन भन्ने भावना प्रवल छ । यो पनि मानिएको छ कि चीनले नेपालमा छिर्न अनेकौं मार्ग बनाई सकेको छ ।’ (विस्वासको लेख बीबीसी हिन्दी सेवाबाट लिइएको हो ) अनुवादः नरेश ज्ञवाली