क्षतिग्रस्त हनुमानढोका दरबार स्क्वायरको नालीबेली

  वैशाख १२ र २९ मा आएका शक्तिशाली भूकम्प तथा वैशाख १२ यता लगातार आइरहेका पराकम्पनहरुका कारण नेपालका दर्जनबढी जिल्ला तहसनहस भएका छन् । ०७२ सालको भूकम्पले सिन्धुपाल्चोक, दोलखा, गोरखा, भक्तपुर, ललितपुर, काठमाडौं, नुवाकाेटलगायतका जिल्लामा सर्वाधिक क्षति पुर्याएको छ । भूकम्पका कारण झन्डै एक लाख आसपास संख्यामा आवासीय घरहरु ध्वस्त हुँदा लाखौं नागरिक बेघरबार हुन पुगेका छन् । जनताका व्यक्तिगत घर मात्र होइन; पाटीपौवा, सत्तल, मठमन्दिर, ऐतिहासिक स्मारक र कलाकृतिसहितका हजारौं धरोहरलाई समेत भूकम्पले क्षतविक्षत पारेको छ । राजधानीको सुन्धारामा अवस्थित धरहरा भत्केको छ भने काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरको दरबार स्क्वायर क्षेत्रमा रहेका ऐतिहासिक महत्वका थुप्रै सम्पदा नासिएका छन् । काठमाडौं उपत्यकामा रहेका ७ वटा संरक्षित क्षेत्रमध्येको सबैभन्दा ठूलो संरक्षित क्षेत्र हनुमानढोका दरबार स्क्वायरका थुप्रै संरचना भूकम्पले ध्वस्त बनाएको छ । सन् १९९७ अक्टोबर (वि.सं. २०५४ असोज) देखि विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत हनुमानढोका दरबार स्क्वायरमा अवस्थित ऐतिहासिक काष्ठमण्डपलगायतका संरचना जगैदेखि ध्वस्त भएका छन् । लिच्छवीकालदेखिकै इतिहास बोकेको हनुमानढोका दरबार क्षेत्रका धेरैजसो संरचना चाहिँ मल्लकाल, राणाकाल र शाहकालमा निर्मित भएका हुन् । वि.सं. १७२९ मा मल्लकालीन राजा प्रताप मल्लले मूल दरबारको मुख्य ढोकाअगाडि हनुमानको मूर्ति स्थापित गराएपछि नै यो सम्पदा क्षेत्रलाई ‘हनुमानढोका दरबार स्क्वायर’ भन्न थालिएको हो । गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरणका क्रममा कान्तिपुर विजय गरेर राजधानी यहीं सारिसकेपछि हनुमानढोका दरबारक्षेत्रभित्र वि.सं. १८२६ मा वसन्तपुर दरबार निर्माण गराएकाले त्यसपछि यो क्षेत्रलाई ‘वसन्तपुर दरबार स्क्वायर’ भन्न थालियो । वि.सं. १६२० आसपासमा राजा महेन्द्र मल्लले बनाउन लगाएको मूलचोक नै हनुमानढोका दरबार क्षेत्रको सबैभन्दा पुरानो संरचना हो । त्यसपछि प्रताप मल्लले सुन्दरीचोक, नासलचोक, भण्डारखाल बगैँचा, गेटबाहिर हनुमानको विशाल मूर्तिसहित दरबार स्क्वायर वरिपरिका थुप्रै स्मारकहरु बनाएका हुन् । हनुमानढोकस्थित गद्दी बैठकअगाडि त्रैलोक्यमोहन नारायणको मन्दिर पार्थिवेन्द्र मल्लले बनाएका हुन् भने दरबारको दक्षिण–पश्चिमपट्टी अवस्थित कुमारीघर चाहिँ कान्तिपुरका अन्तिम राजा जयप्रकाश मल्लले वि.सं. १८१३ मा बनाउन लगाएका थिए । बिहार शैलीमा निर्मित कलाकृति र धर्म–संस्कृतिका दृष्टिकोणले निकै महत्त्वपूर्ण मानिने कुमारीघरको वरिपरि कुमारीचोक, कुमारीबहाल, कुमारीमन्दिरलगायतका थुप्रै संरचनाहरु बनाइए । अहिलेसम्म पनि ‘जीवित कुमारी’ बसाइने गरेको कुमारीघर पनि भूकम्पका कारण यतिबेला मान्छे पस्न र बस्न सक्ने अवस्थामा छैन । नेपाल सम्बत् २६२ तिर निर्माण भएको मानिने हनुमानढोका दरबारको पश्चिमपट्टि अवस्थित प्रशिद्ध काष्ठमण्डप भूकम्पले ध्वस्त पारिदिएको छ भने वि.सं. १८२६ मा पृथ्वीनारायण शाहले निर्माण गराएको र पृथ्वीनारायण शाहसहितका ७ जना शाहवंशीय राजाहरूले वासस्थान बनाएको नौतले वसन्तपुर दरबार पनि करिवकरिव पूरै निर्माण गर्नुपर्ने अवस्थामा पुगेको छ । १७ जना मल्ल राजाहरूले वासस्थान एवम् कार्यकक्ष बनाएको हनुमानढोका दरबारलाई ७ जना शाह राजाहरुले समेत सोही रुपमा प्रयोग गरे । पृथ्वी वीरविक्रम शाहले वि.सं. १९४३ मा नारायणहिटी राजदरबार निर्माण गराई राजाहरुको निवास र कार्यकक्ष हनुमानढोकाबाट सारेपछि यो क्षेत्र खुला संग्रहालय र तीर्थस्थलमा सीमित हुन पुगेको थियो । आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटनको केन्द्र, सांस्कृतिक–धार्मिक महत्वको एक धरोहर, ऐतिहासिक–प्रशासनिक विकासक्रमको अभिलेखयुक्त खुला संग्रहालय तथा व्यापार–व्यवसाय समेतको एउटा केन्द्र हनुमानढोका दरबार स्क्वायर यतिबेला भग्नावशेषमा रुपान्तरित भएको छ । यो क्षेत्रको बहुआयामिक महत्वलाई मध्येनजर गर्दै यसको ऐतिहासिकता र कलाकृतिको सजीवता सुरक्षित रहने तर सधैं नै भूकम्पीय जोखिममा रहेको नेपालजस्तो ठाउँको यथार्थता समेतलाई ख्याल गरेर उत्तिकै भव्य तरिकाले पुनर्निर्माणमा जुट्नु राष्ट्रकै आवश्यकता भएको छ ।