कता छन् जनयुद्धका चर्चित यी नेता ?

काठमाडौं । माओवादी जनयुद्धताका केही त्यस्ता नामहरु थिए जसको नाम सुन्दा तत्कालीन राज्यको दिमाग खलबलिन्थ्यो । तात्कालिन माओवादी कार्यकर्तामा र समर्थक जनतामा  उत्साहको आँधीबेहेरी नै आउँथ्यो । उनीहरुको भाषण र कासनमा हजारौं कार्यकर्ता मर्न, मार्न तयार हुन्थे । उनीहरुको अनुहारसमेत नहेरेका सयौं युवाहरुले कासनकै भरमा बलिदानी दिए । तत्कालीन राज्यले टाउकाको मूल्य तोकेका भूमिगत ती नेता माओवादी युद्धमा रहस्यमयी पात्रहरु थिए । तर यतिबेला ती नेताहरु कता छन् ? उनीहरुकै कार्यकर्तालाई समेत पत्तो छैन ।  माओवादी जनयुद्धमा निकै नाम चलेका करिब दर्जन नेता यतिबेला गुमनाम जस्तै छन् । आखिर कहाँ छन् ती नेता ? रामबहादुर थापा ‘बादल’ ‘बादल’ उपनामले निकै चर्चित बनेका रामबहादुर थापा तत्कालीन माओवादीका रहस्यमयी नेता थिए । रुसबाट सैन्य विज्ञान अध्ययन गरेर माओवादी आन्दोलनमा होमिएका उनी शान्ति सम्झौतापूर्व पूर्वी कमाण्डका इन्चार्ज थिए । तात्कालिन राज्यले थापालाई सैन्य रणनीतिकारका रुपमा बुझेपनि खासमा उनी एक कुशल संगठक थिए । जनयुद्ध सुरु गर्दा पार्टीको पश्चिम कमाण्ड सम्हालेका थापालाई जनयुद्ध सुरु भएको केही समयमा नै सांस्कृतिक कारवाही भएको थियो । पार्टीकै अर्की नेतृसँग अनैतिक सम्बन्ध बनाएपछि उनीमाथि कारवाही गरिएको माओवादी स्रोत बताउँछ । संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनपश्चात् एमाओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ नेतृत्वको पहिलो गणतान्त्रिक सरकारमा रक्षामन्त्री बनेका थिए ‘बादल’ । उनी रक्षामन्त्री हुँदा चर्चित कटुवाल काण्ड मच्चिएको थियो । तत्कालीन प्रधानसेनापति रुकमाङ्गत कटुवाल र रक्षामन्त्री बादलबीच अन्तरविरोध नै कटुवाल काण्डको मुख्य कारण थियो । एकीकृत नेकपा माओवादीमा रहँदा पार्टी महासचिव रहेका उनी अहिले बैद्य नेतृत्वको नेकपा– माओवादीमा छन् । हाल उनी नेकपा–माओवादीका महासचिव हुन् । मिडियामा आउन नचाहने उनको स्वभाव रहेपनि संगठकको छाप फुटेको पार्टीमा कायम राख्न त परै जाओस् उनी गुमनाम जस्तै छन् । सिपी गजुरेल ‘गौरव’ तत्कालीन माओवादी जनयुद्धमा अन्तर्राष्ट्रिय विभागको नेतृत्व सम्हालेका सिपी गजुरेल एक समय निकै चर्चित नेता थिए  । अंग्रेजी भाषाका लागि प्रखर उनको परिचयसहित माओवादी जनयुद्धको समर्थन गराउन अन्तर्राष्ट्रिय भाइचारासँग राम्रो सम्बन्ध बनाएका थिए ।  पटकपटक जेल जीवन बिताएका उनी नेकपा–माओवादीमा हाल पार्टी उपाध्यक्ष छन् । एमाओवादीमै रहँदा अध्यक्ष प्रचण्डको तिखो आलोचना गरेर निकै चर्चित बनेका उनी यतिबेला भूमिगत जस्तै छन् । देव गुरुङ माओवादी जनयुद्धमा निकै चर्चित रहेका देव गुरुङ यतिबेला गुमनाम छन् । माओवादी र तत्कालीन सरकारको वार्ता हुँदा उनको निकै चर्चा हुने गर्दथ्याे । पटकपटकको वार्ता टोलीका सदस्यसमेत रहेका उनी स्थानीय विकासमन्त्रीसमेत बने । कानुनका विद्यार्थी गुरुङ, प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारमा कानुन तथा न्यायमन्त्रीसमेत बनेका थिए । सोझा र इमान्दार छविका नेता गुरुङ सिद्धान्तमा दृढ नेता हुन् । उनलाई रुढ नेताको आरोप लाउनेहरु पनि कम छैनन् । जनयुद्धकालीन समयमै जेलमा रहेका गुरुङलाई तात्कालिन राज्यले माओवादीले चौकी हमला गरेर लगेका डिएसपी ठूले राईसँग साटेको थियो । माओवादीले ठूले राइलाई रिहा गरेको थियो भने राज्यले नेता गुरुङलाई । हाल एमाओवादीबाट विभाजित बनेको नेकपा–माओवादीका सचिव रहेका गुरुङको चर्चा निकै कम हुने गर्छ । लोकेन्द्र विष्ट ‘अभ्यास’ ०३७ सालबाट विद्यार्थी राजनीति हुँदै वामराजनीति थालेका विष्ट सबैभन्दा धेरै समय जेल जीवन बिताएका  नेता हुन् ।  पटकपटक गरी १० वर्षसम्म जेलजीवन बिताएका उनी जनयुद्ध थालनीको पूर्वसन्ध्यामा रुकुमका गणेश शाहको हत्या अभियोगमा जेल परेका थिए । माओवादीले बन्दी बनाएका प्युठानका मुक्तिप्रसाद शर्मा र विष्टको आदानप्रदान भएपछि उनी जेलमुक्त भए । माओवादीका स्थायी समिति सदस्य रहेका उनी जनयुद्धकालमै पुनः भारतको पटनामा अढाई वर्ष जेलमा परेका थिए । जनयुद्धकालमा ‘अभ्यास’ नामले चिनिएका उनी रुकुमको घर जग्गा ९० हजारमा बेचेर पार्टीमा सर्वहाराकरणका थालनीकर्ता हुन् । रामबहादुर थापासँग लामो संगत गरेका उनी राप्ती क्षेत्रमा माओवादीको आधार बनाउन विशेष भूमिका खेलेका नेता हुन् । तत्कालीन जनसेनाको चौथो डिभिजन कमिसार बनेका विष्ट जेल साहित्यमासमेत अगाडी छन् । बाबुराम भट्टराई नेतृत्वको सरकारमा नागरिक उड्यन तथा पर्यटनमन्त्री बनेका विष्ट यतिबेला गुमनाम छन् ।  माछा मार्न निकै रुचाउने उनी यतिबेला पार्टी राजनीतिबाट निष्क्रिय जस्तै छन् र पार्टी सम्पर्कमै छैनन् । मातृका यादव कार्यकर्ता माझ निकै लोकप्रीय नेताको छवि बनाएका मातृका यादव जनयुद्धका चर्चित नेता हुन् । उनी खरो र स्पष्ट वक्ता समेत हुन् । मधेसी समुदायबाट माओवादी आन्दोलनमा निकै उलेख्य भूमिक खेलेका उनले एमाओवादी संशोधनवादी भएको आरोप लगाउँदै एक्लै विद्रोह गरेर जनयुद्धकालीन पार्टी नाम नेकपा (माओवादी) को गठन गरे । निकै कडा स्वभावका नेता यादवले बृहत शान्ति प्रक्रियापछि बनेको सरकारको वनमन्त्री हुँदा ललितपुरका स्थानीय विकास अधिकारीलाई ट्वाईलेटमै थुनिदिएका थिए । अनियमितता गरेको भन्दै उनले तत्कालीन एलडिओ डण्डुराज घिमिरेलाई शौचालयमा थुनेका थिए । हाल उनी चर्चा भन्दा बाहिर छन् । तर सबै माओवादी आन्दोलनबाट आएका कम्युनिष्टहरु एकाठाउँमा हुनुपर्ने अभियानमा उनी पछिल्लो समय थोरै सक्रिय छन् । मणी थापा माअ‍ोवादीले जनयुद्धकालमा विकास गरेको सांस्कृतिक सेनाका रणनीतिकारको छवि बनाएका तत्कालीन माओवादी नेता मणी थापा एक सांस्कृतिककर्मी समेत हुन् । जनयुद्धमा गाउने गित र सृजनामा निकै लोकप्रीय उनले जनयुद्धकै बेला पार्टी विभाजन गरेका थिए । रविन्द्र श्रेष्ठसँगै अलग्गीएर थापाले क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टी खोले । श्रेष्ठ भने एमालेतिर हामफाले पनि थापा एक्लैले पार्टी सम्हालेर बसेका छन् । तत्कालीन जनयुद्धका बेला थापा माओवादीका पोलिट्ब्युरो सदस्य थिए । ध्रुव पराजुली ‘सन्तोष’ माओवादी जनयुद्धका निकै पुराना नेता ध्रुव पराजुली ‘सन्तोष’ यतिबेला सक्रिय राजनीतिमा छैनन् ।  स्थायी घर सिन्धुपाल्चोकमा उनी खरायो पालेर बसेको बताइएको छ । पराजुली एक कुशल संगठकसमेत थिए । माओवादीले थालेको जनयुद्धको दौरान उनले सिन्धुपाल्चोकदेखि झापासम्म पूर्वका जिल्लाहरुमा पार्टीसंगठन विस्तार गरेर नयाँ रेकर्ड कायम गरेका थिए ।  परिवार नै राजनीतिमा लगाएका उनी यतिबेला भने र राजनीतिबाट निस्क्रिय छन् । उनी पार्टी कार्यदिशा र कार्यशैलीसँग असहमत छन् ।